Jan Taat
Zodra je een mobieltje of laptop opent, bieden 'apps' ons artificiële intelligentie aan. Een blauwe punt, een knop die meebeweegt zegt "gebruik mij, want straks mis je de boot" of "waarom sloof je je zo uit, ik doe het wel even". Voor je het weet, zitten je gegevens in de schrokop die AI heet. Daarover gaat dit commentaar niet. Langzaam begint AI namelijk ook door te dringen op de werkvloer. Met een hoog meer met minder gehalte. Dat heeft gevolgen voor de werkers en daarmee ook voor de vakbond. Het blad HesaMag van de European Trade Union Institute bracht een speciaal nummer uit dat als inspiratiebron is gebruikt voor dit commentaar. (1)
'Meer met minder' betekent: meer producten met minder personeel. AI-aanbieders hebben het vooral niet over de (maatschappelijke) kosten: meer overheidsinvesteringen, meer energie, meer chips met zeldzame metalen, meer waterverbruik, meer datadiefstal, minder privacy, meer controle op werkers, meer vooroordelen en discriminatie in besluitvorming vanwege gebruik selectieve data. Kafkaiaanse toestanden.....
Alle reden voor vakbondsleden zich in de materie te verdiepen. De omvangrijke tekst in HesaMag is vrij beschikbaar en geschreven in verrassend goed toegankelijk Engels. Voor dit commentaar heb ik er een paar punten uitgepikt. We besluiten met aandacht voor de FNV die, voor mij in ieder geval, ook verrassende activiteiten ontplooit.
AI-verkopers vertellen vaak dat het werk beter wordt. Lichamelijk zware en kort cyclische taken worden door robots en AI uitgevoerd en de werkers hebben minder stress. De praktijk is vaak anders: uit efficiëntie overwegingen neemt het aantal werkers af en die overblijven moeten sneller werken. Dat geldt helemaal als AI de planning overneemt en vervolgens minder werkers inzet in periodes waar 'een dip' in het werk voorspelbaar is. Dat leidt tot gebroken werktijden en gebrek aan momenten waar je even kan uitpuffen. Meer stress dus. Soms zijn de machines juist niet in staat om fysiek zware taken over te nemen, omdat dat te duur is (extra 542-2) en komt de last op werkers terecht.
AI kan ook grote gedeelten van het Human Resource Management overnemen: geautomatiseerde functioneringsenquêtes, beoordelingen en zelfs in aanname en ontslag van werkers. In de platform economie (extra 545-3) is het al gebruikelijk dat geen mens meer betrokken is bij het ontslag. AI beëindigt gewoon de arbeidsrelatie. In 'normale' bedrijven dient regelgeving dit uit te sluiten.
Het nieuws staat vol berichten over datadiefstal en sabotage. Hoe meer systemen aan elkaar zijn gekoppeld des te groter de risico's. AI-besturingssystemen krijgen een rechtstreeks invloed op de fysieke wereld als ze machines of robots gaan besturen. Daarmee staat de deur op een kier voor cyberaanvallen met fysieke gevolgen.
Wat gebeurt er met de werkers op de werkvloer als robots door indringers via het internet en AI het productieproces in het honderd laten lopen? Ook hier is blijvend menselijk overzicht essentieel.
De Europese vakbeweging was betrokken bij het ontstaan van de Europese AI-verordening (2024). Daaruit ontwikkelen nationale overheden regelgeving en toezicht. Augustus dit jaar zijn de bepalingen over general purpose AI modellen van kracht en moet het toezicht zijn ingericht (www.digitaleoverheid.nl). Met deze bepalingen kan de vakbeweging aan de slag, bijvoorbeeld met afspraken in de cao's over bijvoorbeeld werktijden, het recht om niet beschikbaar/bereikbaar te zijn, bescherming van privacy en data, beperking van monitoring en toezicht op het werk en het recht om bij mensen bezwaar te maken tegen beoordelingen en ontslag.
Hoewel er dus speciale regelgeving voor AI is of komt, geldt uiteraard de bestaande 'Arbowetgeving' nog steeds. Het is niet moeilijk aan te tonen dat AI gevolgen heeft voor de gezondheid en veiligheid van de werkers. Daarom zouden zij vanaf het begin - nog voor aanschaf van systemen - in het proces betrokken moeten zijn. Risico inschatting vooraf bepaalt hoe strikt de regelingen moeten worden uitgevoerd. In deze fase kunnen werkers vriendelijke alternatieven worden ingebracht. Bij invoering en gebruik dienen maatregelen om het risico te verminderen bij voortduring geëvalueerd te worden. AI-systemen ontwikkelen (zich) ook bij voortduring.
Het is van belang om niet in de positie terecht te komen van voortdurende snelle reacties. Bijzonder schadelijk is een technocratische aanpak bij invoering van AI in een organisatie waarbij alles al is gepland. Dat slaat alle discussie dood, want het systeem is nu eenmaal zo. De werkers moeten proactief zijn en initiatief hebben. Daarbij hoort ook een bredere aanpak: wat kost dit en wat levert het op? Zijn er ook radicaal andere alternatieven? 'Omdenken' dus, zoals bijvoorbeeld de milieubeweging in samenwerking met de vakbeweging doet.
Met enig gezoek zijn op fnv.nl AI gerelateerde activiteiten te vinden: Het vijfde havencongres van FNV Havens, AI op de werkvloer van Zakelijke Dienstverlening, omgaan met veranderingen op je werk van Metalektro, Dag van de Werktijden van Zorg-Welzijn, Werkgroep Risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) van Netwerk Arbo FNV en alles wat ik gemist heb. Het begin is er! Als de FNV alle informatie en activiteiten op AI gebied bundelt en beschikbaar maakt, zou het effect veel groter zijn.
In HesaMag staat ook de waarschuwing dat bonden voorzichtig moeten zijn met de toepassing van AI in de eigen organisatie. Als dat niet voorbeeldig gedaan wordt, is het moeilijk om ondernemers onder druk zetten om dat wel te doen. De FNV is genoemd als voorbeeld en werkt samen met Bisbrick in het FNV AI Lab. Volgens Bisbrick helpt het FNV AI Lab werknemers AI te ontdekken, de effecten te voorzien en hulpmiddelen te gebruiken om hun werk en organisatie te verbeteren. Het is meer dan experimenteren: het gaat ook over toepassen: een cao-zoek assistent, een kennisbank in AI-omgeving, een AI-schrijver voor sociale media, effectief gebruik van Microsoft CoPilot ..... Overigens is de FNV niet de enige bond die bezig is met AI in de organisatie, voor IG Metal geldt hetzelfde en een aantal bonden werken samen in unions21.org.
Nu weet ik niet wat de FNV wil met het AI Lab. Is het een begin van een meer service met minder personeel project? In ieder geval zou meer openheid en verspreiding van informatie helpen bij de strijd voor de belangen van de werkers bij invoering van AI in organisaties. Uiteindelijk zijn het immers de leden die de strijd voeren.
(1) HesaMag - Health and safety Magazine - nummer 29, winter 2024. Navigating the AI revolution, pg 12-53. Beschikbaar op ETUI. Met name: Aude Cefaliello en Jan Popma, How can workers protect themselves against the risks of new technologies? pg 14-17, Pierre Bérastégui, Cyberattacks: a health and safety concern pg 23-26 en Aída Ponce Del Castillo, AI and trade unions: from rapid responses to proactive strategies, pg 31-34.
