Serie "Groenstaal Plus" - deel 3 - aansturing

Staal maken in een associatie

Sjarrel Massop (1)

De noodzaak om traditioneel staal maken in Nederland om te vormen naar Groenstaal vraagt een concreet uitvoeringsplan. Dat ligt best ingewikkeld. Tata Steel geeft verschillende redenen om een ingrijpende omvorming niet te steunen. Bovendien is ook de Nederlandse overheid niet toeschietelijk. Vanwege de hoge CO2 uitstoot wordt de situatie nijpend. Tata vormt een ernstige bedreiging voor de leefomgeving, maar staal is voor de Nederlandse economie belangrijk. De technische voorwaarden zijn aanwezig, hoewel nog volop in ontwikkeling, en geld is er genoeg in Nederland. Hoe kan de omvorming plaatsvinden?

Dat vergt om te beginnen anders denken ('omdenken') over de industrie in Nederland. De kern daarvan is een andere benadering van een probleem, terug te vinden in de oprichting van de Hoogovens in 1918. De motivatie toen was de wenselijkheid van een basisindustrie om te voorzien in de maatschappelijke behoefte naar staal in Nederland. Voor woningbouw, scheepsbouw, uitbreiding railnetwerk, huishoudelijke producten. Staal was een nuttig product, een gebruikswaarde, geen ruilwaarde met de intentie om er winst mee te maken. Kohei Saito heeft met zijn boek Systeembreuk (2) een stevig begin gemaakt met het 'omdenken'.
Noch technologie, noch stijging van de productiviteit kan bijdragen aan een balans tussen mens en leefomgeving. Kohei Saito ontwikkelde een systeem dat die balans bevorderd.
Onder een systeem verstaat hij een verbinding van onderdelen die in een werkend verband een resultaat oplevert in een leefomgeving. Als het resultaat niet voldoet aan actuele voorwaarden, bijvoorbeeld terugbrengen van CO2 uitstoot, dan moet het systeem aangepast worden. De huidige wereldwijde (staal)industrie produceert op een manier waardoor de balans tussen mens en de leefomgeving ernstig bedreigd wordt. Met dat systeem moet gebroken worden. Dat betekent nadrukkelijk niet dat bijvoorbeeld verworvenheden vanuit de techniek niet meer gebruikt worden.

Nieuwe balans

'Omdenken' in de economie omwille van de ecologie betekent anders produceren en consumeren, breken met de gedachte van economische groei. Produceren voor het gebruik in een samenleving, dus niet bij voorbaat voor de verkoop. Dit 'omdenken' leidt tot een gedachte die uitkomt bij 'ontgroeien' (de-growth) van de economie. (3)
Voor de duidelijkheid: een markt blijft bestaan. Maar de markt gaat anders functioneren. Het uitgangspunt voor produceren wordt anders, het gaat om het nut, het gebruik van een product. Deze producten worden in de toekomst op de markt geruild.
Produceren door bijvoorbeeld coöperaties (commons) sluit geen arbeids(ver)deling uit, er kan prima gewerkt worden door onderlinge samenwerking van coöperaties in een associatie. Een verbinding tussen productiecoöperaties en organisaties van belanghebbenden die samen een industrie voor staal en energie opzetten.

Kohei heeft zich laten inspireren door de oude Marx die aan het einde van zijn leven een slag gemaakt heeft in zijn denken. De jonge Marx had bedacht dat de constante druk van het kapitaal om te accumuleren, zou leiden tot de ineenstorting van het systeem, omdat permanente groei zou vastlopen. Dat is waar, de ongehoorde uitputting van de aarde heeft zulke grote gevolgen dat na de ineenstorting van het systeem er geen perspectief meer is voor een leefbare samenleving. De oude Marx kwam tot de overtuiging dat de mens de ineenstorting van het kapitalistische systeem voor zou moeten zijn. Op die gedachte bouwt Kohei zijn systeembreuk met de volgende uitgangspunten:

*Democratie

Vernieuwing van de democratie is nu meer dan ooit nodig, want om klimaatverandering het hoofd te bieden, ontkomen we er niet aan een beroep te doen op de macht die berust bij de overheid. Om niet te vervallen in een door technocraten en politici geleid top-down regime, is het van cruciaal belang om onafhankelijke burgerparticipatie aan te moedigen, waarbij overheidsbeleid een afspiegeling vormt van burgers. Mensen moeten hun eigen leefomgeving vorm geven, coöperaties vormen: commons. (4) Die coöperaties moeten leidend worden over wat en hoe er in de samenleving geleefd en geproduceerd wordt. Door een grote participatie die er zeker zal zijn, kan zo een overheidsbeleid ontwikkeld worden.

*Coöperaties en sociale bewegingen

Naarmate coöperaties en sociale bewegingen steeds meer initiatieven ontplooien, zullen politici ook de moed opvatten om grootscheepse veranderingen in gang te zetten. Wanneer omvorming plaatsvindt, krijgt de interactie tussen sociale bewegingen en de politiek een nieuwe impuls. Op dat moment zullen de krachten van bottum-up sociale bewegingen en top-down partijpolitiek gebundeld worden en ontstaat er zicht op democratie die veel meer potentie heeft dan het politicisme.
Het is dus van belang om actief coöperaties en sociale bewegingen op te zetten en die met elkaar te verbinden - associëren. Niet wachten tot de bedrijfsleiding of de overheid iets onderneemt. Een coöperatie weet zelf heel goed wat ze wil. Dat moet het uitgangspunt worden. Het wordt effectief, wanneer die coöperaties en sociale bewegingen zich met elkaar verbinden, een associatie vormen. Nu vechten ze vaak tegen elkaar. De mensen die in de IJmond opkomen voor hun gezondheid, de milieuactivisten en de arbeiders bij Tata Steel die hun baan bedreigd zien, vechten elkaar de tent uit. Tata Steel komt daarmee in een riante situatie en wacht af. Dat verandert als die afzonderlijke groepen samenwerken.

*Economische groei

Het waanidee van oneindige economische groei kunnen we definitief achter ons laten en we kunnen de sprong wagen naar een werkelijk duurzame en rechtvaardige samenleving. Waar landt deze sprong, zult u zich afvragen? In een systeem dat op wederzijdse hulp en zelfbestuur berust.
Groei is nodig om winst te maken die echter niet ten goede komt aan de coöperaties die de goederen produceren. Als associaties zelf uitmaken wat er geproduceerd wordt, zal dat veranderen. Veel arbeid wordt besteed aan de productie van 'dingen' die geen gebruikswaarde hebben, maar het aantrekkelijk moeten maken om te consumeren (reclame). David Graeber noemde dit al "bullshit banen".(5)

Alternatief

De balans tussen mens en leefomgeving staat op het spel. In het rijke westen op het noordelijk halfrond merken we daar nog relatief weinig van. Onze groei is wel afhankelijk van de exploitatie van de rest van de wereld. Een 'rest' die, ondanks dat daar aanzienlijk minder rijkdom bestaat, opdraait voor de bende die er in het rijke gedeelte van de wereld van gemaakt is. Dus stoppen en wel snel. De omvorming van traditioneel staal maken naar Groenstaal kan daaraan een substantiële bijdrage leveren.

Die omvorming komt er niet door Tata Steel, noch door de overheid. De suggestie van Zeester/Groenstaal dat een terugkeer bepleit naar een Rijnlandsmodel, een minder kapitalistisch model met meer overheid, is een illusie. Daarbij komt dat veertig jaar neoliberalisme de reparatie door een overheid voor de burgers vrijwel onmogelijk heeft gemaakt. Een groot dilemma. Het antwoord van Kohei Saito is het zelf gaan doen. Eenvoudiger gezegd dan gedaan. De techniek is aanwezig en vereist een verdere ontwikkeling, maar vooralsnog komen er productiemiddelen beschikbaar die de productie van Groenstaal mogelijk maken.
Tijd is een kritische factor, maar door nu te beginnen, leveren we een substantiële bijdrage aan het herstel van de balans. Er is overigens geen alternatief. Van Groenstaal kan de gehele samenleving gebruik maken. De vraag is wel hoe de aansturing van het project er voor staat.

Groenstaal Plus

Dat project noemen we het Plan Groenstaal Plus. Dat zal in gang gezet moeten worden door:

1.Coöperaties.

De basis van zo'n plan is de samenwerking van belanghebbenden in de coöperaties en bewegingen die zich verbinden aan het plan: een associatie. De terechte vraag is, wie zijn dat? De omwonenden in de IJmond die gezondheidsproblemen hebben en zich bundelen in wijkraden. De werkenden van Tata Steel die nu al hun baan dreigen te verliezen (vakbonden). De milieubewegingen (Milieudefensie, Greenpeace, Extinction Rebellion) die zich terecht grote zorgen maken over de uitzonderlijke CO2 uitstoot. Al deze belanghebbenden zullen bereid moeten zijn de handen in één te slaan om tot een solidaire samenwerking te komen.

Uit: Anders Samenwerken, Haalbaarheidsstudie over invoeren taakgroepen 1992
Illustratie: Niek Kaptein

2.Een team trekkers.

Een groep mensen, die associatief werken met opgezette coöperaties. Ze gaan de kar trekken, ze hebben verstand van zaken (technisch, financieel, organisatorisch, juridisch, contact met de overheid, publiciteit, bestuurlijk). Groenstaal Plus wil omvormen en 'omdenken'. De groep trekkers komt voort uit bestaande verhoudingen en zullen de slag naar 'omdenken' leren te ontwikkelen. Ze laten zich vooral laten inspireren door de coöperaties, steunen het omvormingsproces naar Groenstaal. Concessies aan het plan worden niet gedaan, wel bijstellingen waarover overeenstemming is bereikt.
Het team werkt aan het permanent bijstellen van het plan Zeester/Groenstaal, op basis van de ervaringen en inbreng van de coöperaties.

3.Openheid.

Het project Groenstaal Plus heeft iets uit te dragen om mogelijke scepsis weg te nemen. Laten zien, zo kan het ook!

Tot slot:
Groenstaal Plus is een kwestie van doen, niet van dichttimmeren. Groenstaal Plus maakt omvorming mogelijk door een andere visie over de samenleving. Groenstaal Plus stimuleert het omdenken. Groenstaal Plus levert een substantiële bijdrage aan de balans tussen mensen en hun leefomgeving van de mens. Groenstaal Plus maakt de keuze tussen socialisme of barbarij eenvoudiger.

(1) Tot stand gekomen met de werkgroep Groenstaal Plus en Hans Boot van de redactie van Solidariteit.
(2)Saito Kohei, (2023) Systeembreuk, een nieuwe visie op kapitaal, natuur en maatschappij, als antwoord op de klimaatcrisis, Amsterdam, Arbeiderspers. Boek is als Ebook verkrijgbaar en Extra 493 - 3
(3)Extra 272 - 2
(4)Extra 486 - 2 en Extra 370 - 4
(5)Onzinbanen