Miniserie 'Samen Groenstaal Maken' - deel 3
Bedrijfsdemocratisering, een utopisch project?
Sjarrel Massop
De wereld zit met een politiek economisch systeem opgescheept dat niet in staat is de enorme problemen waarmee ze geconfronteerd wordt, op te lossen. Dat systeem heet het kapitalisme. Na de val van Berlijnse muur, 35 jaar geleden, leek het erop dat er geen alternatief was voor dat kapitalisme. Het systeem woekerde voort, zonder noemenswaardige tegenwerking. Economisch is er enorme ongelijkheid en onvrede op de wereld ontstaan. De politiek is niet bij machte de wereldproblematiek weg te werken. De mensen en hun gemeenschappen moeten het zelf oppakken, solidair en eendrachtig, er zit niets anders op. Waar te beginnen?
Het antwoord is aan de basis, in de bedrijven waar de problematiek scherp aan de orde is. De Belgische politiek sociologe, Isabelle Ferrares, heeft daarvoor een manifest geschreven dat goede aanknopingspunten biedt. (1) Ze noemt het zelf, het echte project van Utopia en dat 'utopische' raakt de kern. De democratisering van de 'corporation', het bedrijf, de organisatie, de maatschap, dat is het doel. (2) De onderliggende gedachte van haar analyse is dat bedrijven volstrekt ondemocratisch zijn. Het kapitaal is geheel dominant en heeft alle vrijheid van handelen. De politiek is niet bij machte daar iets tegen te doen. Sterker, de politiek heeft last van verdere 'ont-democratisering'.
Tweedeling van de macht
Isabelle legt in haar manifest de lat hoog voor de bedrijven: Democratiseer, Decommodificeer en Decarboniseer. Vrij vertaald, deel de macht, stop met het criterium van winst maken en verduurzaam. Die opdracht is voor de traditionele bedrijfsvoering onuitvoerbaar en druist in tegen alle gangbare werkwijzen. Om de gestelde doelen te realiseren, is het onvermijdelijk anders te denken - 'omdenken'.
De praktijk voor de omvorming van Tata Steel Nederland is bij uitstek geschikt om het bedrijf te democratiseren. De druk om te 'decarboniseren', staal maken zonder kolen, is erg groot. In het verlengde daarvan komt de winstgevendheid voor lange tijd onder druk te staan. De recente rapporten van Blom en Weijers (overheid) en Heracless (Tata) geven geen blijk van een doortastende en veel omvattende aanpak. Is het plan van Isabelle echt een utopische uitdaging?
Isabelle Ferrares gebruikt het begrip 'bicameralisme': de macht wordt uitgeoefend door twee kamers. In Nederland: de Eerste en Tweede Kamer, in de Verenigde Staten: de Senaat en het Huis van Afgevaardigden, in Engeland: the House of Lords en the House of Commons. Ze past dit principe toe op een bedrijf, een onderneming, en komt tot de tweedeling: shareholders (aandeelhouders, kapitaalverschaffers) en stakeholders (vooral de werkenden, maar ook de omwonenden en milieuactivisten). Allen gaan deel uit maken van de bedrijfsleiding in volledige gelijkwaardigheid.
Dat werkt niet zo als in Duitsland. Ze hebben daar een Betriebsrat met Mitbestimmung. In die raad zitten evenveel aandeelhouders als vertegenwoordigers van de werkers. Bij een stemming heeft de directeur een doorslaggevende stem, overigens stemt die altijd mee met de aandeelhouders.
Afstand heerschappij kapitaal
De democratisering van bedrijven is voor Isabelle noodzakelijk om de genoemde grote problemen aan te pakken. Ze noemt dat weggaan van het pad van het corporatistisch despotisme en neemt afstand van de alleenheerschappij van het kapitaal in de bedrijven (E498 - 2). Het traditionele denken gaat nog uit van bijvoorbeeld nationaliseren. Dat vergt een democratische overheid die er niet is. Het ministerie van Economische Zaken kwam niet verder dan het plan van Blom en Weijers voor Tata Steel Nederland. Zij breken niet met de traditionele wijze van bedrijfsvoering, accepteren kritiekloos de continuïteit van de winstgevendheid en maken geen spoed met het 'ontkolen' van de Nederlandse staalindustrie. Ze bewijzen lippendienst aan de aandeelhouders.
Roel Berghuis (oud-bestuurder bij de FNV) bepleit bij Joop dat de overheid participeert in het bedrijf, een halve vorm van nationaliseren. Dat zou succesvol kunnen zijn als er een andersdenkende overheid is. Zelfs de sociaaldemocratie toonde nooit animo voor nationalisatie van bedrijven of banken. Tijdens de financiële crisis was er even de noodzaak, de regering met de PvdA wist niet hoe snel ze er vanaf kon komen. Kritieke punt in deze aanpak is dat de participatie van de stakeholders te ver weg blijft. In een dergelijke aanpak is er absoluut geen sprake van arbeiderscontrole.
Sleutelrol vakbeweging
Het voorstel voor bicameralisme voert naar een volgend belangrijk aspect. De stakeholders moeten zich gaan versterken. De vakbeweging die al actief is binnen het bedrijf, moet daarin het voortouw nemen. Ze speelt de sleutelrol en kan die verantwoordelijkheid niet delegeren, ook niet aan de ondernemingsraad. Bij bicameralismee gaat het om actieve zeggenschap, om daadwerkelijke machtsvorming. Die sleutelrol is alleen mogelijk als er volstrekte vakbondsdemocratie is. (BCG).
Een andere voorwaarde is een hechte verbinding met de andere onderdelen van de stakeholders, concreet: de wijkraden en de milieubeweging.
De stakeholders kunnen zich laten adviseren door deskundigen, op voorwaarde dat ze hun verantwoordelijkheid niet delegeren.
Macht opbouwen
Isabelle gebruikt de term utopia, een denkbeeldige ideale situatie. Toegegeven, 'bicameraliseren' is niet de meest eenvoudige weg. Het dwingt tot veel denkwerk, er is geen ervaring met dit soort aanpak. De sociocratie van Kees Boeke en Gerard Endeburg kwam dicht in de buurt van regeren door samenwerking. De fase van het experiment hebben ze echter niet gepasseerd.
In het boek van Isabelle komen veel mensen aan het woord die twijfelen door het utopistische karakter van haar voorstellen. Opvallend is wel dat ze uitgaan van de bestaande situaties en krachtsverhoudingen. Juist dit 'bestaande' leidt tot een 'dystopie': doorgaan op de ingeslagen weg die fataal kan zijn. De noodzaak tot veranderen, is te acuut om te blijven hangen in wat we altijd al gedaan hebben.
Isabelle verwijst naar het utopisch probleem dat Ernest Mandel bespreekt:
Economisch bicameralisme schept een 'realistisch Utopia' als het een constructief antwoord geeft op wat Ernest Mandel de overgangsvraag [transitional demand] noemt. Zulke overgangsvragen, beargumenteerde hij, kunnen de samenleving helpen een begin te maken voor wat 'mogelijk een strijd gaat worden die het werkelijke fundament van het kapitalisme gaat openbreken'. Economisch bicameralisme biedt een institutionele overgangsstructuur die het mogelijk maakt voor de bedrijven om de transitie te maken van een unicamerele firma met eigenaarschap en controle door het kapitaal naar een unicamerele situatie met arbeiders eigendom en controle in de vorm van de coöperatieve firma waarin de arbeid en het kapitaal gelijkwaardig zijn.
De suggestie van Ernest Mandel is niet te wachten tot de macht in handen is van de arbeid(st)ers, maar die macht in een dynamisch veranderingsproces op te bouwen. Bicameralisme is een overgangssituatie, die nog veel aanpassing en werk vereist. In het traject kunnen de stakeholders zich meer en meer versterken en toegroeien naar echte zeggenschap in een bedrijf. Dat is een essentieel kenmerk van 'omdenken.
Conclusies.
• De belanghebbenden (stakeholders) worden tegen elkaar uitgespeeld, raken daardoor gefrustreerd en verliezen uitzicht op concrete verbetering van hun gezamenlijke belang en dat is bij Tata: Groenstaal maken.
• Herstel van samenwerking, verbinding van de afzonderlijke belangen - die slechts voor de schijn tegengesteld zijn - kunnen een gemeenschappelijk perspectief bieden op Groenstaal.
• Veranderen is een proces, waarbij de omvorming van conventioneel staal maken naar Groenstaal gepaard gaat met de veranderde aansturing van het bedrijf. Denken in termen van de gewenste ideale situatie is van belang om het denken in fatale situaties te kunnen overwinnen (omdenken).
(1) Ferares, Julie Battilana, Dominique Méda, democratiseer ons werk, waarin opgenomen het manifest Werk, Democratiseer, Decommodificeer en Decarboniseer, 2020, Nederlandse vertaling 2023.
(2) Isabelle Ferares en anderen, Democratizing the Corporation, the Bicameral Firm and beyond', Londen, Verso books,2024.
