Miniserie 'Samen Groenstaal Maken' - deel 2
Hoe het beter kan
Sjarrel Massop
Schot in de zaak rond het 'Groenstaal maken' in Nederland is er niet. De stroperigheid van de plannen is frustrerend. Belangrijke partijen als Tata en de overheid spelen elkaar de bal toe, zonder dat er iets doortastend ondernomen wordt. Ondertussen zitten de mensen die een direct belang hebben bij de realisering van het project met de gebakken peren. Aan de grafietregens wordt weinig anders gedaan dan een groot duur schot ter bescherming plaatsen. De CO2 wordt niet verminderd, integendeel de daling wordt op de lange baan geschoven.
De positie van de werkenden verbetert niet, ontslag dreigt, de situatie (sluiting) bij Port Talbot in Engeland (ook Tata, India) dringt zich op. Er worden rapporten geschreven die meer beantwoorden aan de belangen en wensen van de aandeelhouders dan aan die van de belanghebbenden, de stakeholders. (1) Het moet anders! Vakbondsleden en hun collega's laten van zich horen. De omwonenden roeren zich. (2)
Gemeenschappelijkheid
In de Verenigde Staten zijn er initiatieven van zelforganisatie die aan het labbekakken een einde trachten te maken - Bargaining for the common goods (BCG). 'Common' verwijst naar gemeenschappen, gemeenschappelijkheid, 'bargaining' naar onderhandelen. Kern: het initiatief tot veranderingen komt vanuit de mensen zelf.
Guy Standing heeft daarover geschreven naar aanleiding van de geschiedenis in Engeland. (3) Gemeenschappen werden vroeger anders ingericht. Gemeenschappelijkheid was het uitgangspunt, de grond werd verdeeld, de mensen hadden zeggenschap over hun land en de middelen van bestaan en keken naar elkaar om. Voor de gemeenschappen waren publieke regelingen. Gaandeweg is onder het kapitalisme alles geprivatiseerd, de zelfbeschikking verdween.
Voor de gemeenschappen waren de common goods belangrijk. Ze waren gebaseerd op de onderlinge samenwerking en de regeling van de gemeenschappen. De mensen gingen zelf over het reilen en zeilen van hun gemeenschap. Overheden hadden de taak deze 'common goods' te respecteren en te beschermen. Het Engelse Lagerhuis heet nog steeds 'the House of Commons', er lag macht bij de commons, dat was bij wet geregeld. Deze situatie was aanzienlijk democratischer dan de latere vertegenwoordigende, parlementaire democratie. Onderhandelen is een eerste stap op weg naar het herstel van de publieke commons, de gemeenschappen.
Situatie in de IJmond
Het herstellen van gemeenschappen, hun onderlinge samenwerking en het publiek maken van (groen) staalproductie in Nederland kunnen weleens de uitweg zijn voor de impasse waarin het Groenstaal project zich bevindt. Staal maken dient een publiekelijk belang, het bedrijf moet van de private status afgeholpen worden. Staal in de samenleving kan niet gebagatelliseerd worden, vooral niet in de wetenschap dat er geweldige hoeveelheden energie mee gepaard gaan. Staal produceren kost veel energie, maar kan ook veel energie opleveren, wanneer het goed ingericht wordt. Dat geldt voor het traditionele staal maken, maar ook voor Groenstaal met waterstof.
Voor het publiek maken van het bedrijf, dus uit de private sfeer halen, is het nodig dat de belanghebbenden, de gemeenschappen hun krachten bundelen. De werkers van Tata Steel, de klimaatactivisten, de bewoners van de IJmond hebben een gemeenschappelijk belang: de productie van Groenstaal. Op dit moment werken deze groepen belanghebbenden onvoldoende samen en daarmee verliezen ze het perspectief op verbetering.
De werkers willen graag omvormen naar Groenstaal, De omwonende willen minder vervuiling. De klimaatactivisten streven naar sluiting van Tatasteel. De onderlinge afstemming en dus samenwerking van deze stakeholders is bitter hard nodig. In het bedrijf lopen zij tegen veel onbegrip aan om de nodige stappen te zetten voor de omvorming. Dat het bedrijf alleen bij winstgevendheid kan voortbestaan, raakt uit beeld door de kosten van een omvorming naar Groenstaal.
De bedrijfsleiding is speelbal van de onwelwillende eigenaren en van de arbeiders van Tata Steel. De omwonenden zitten met een dilemma. Enerzijds zitten ze vaak al jaren in de viezigheid waarvan ze zien dat die wel mondjesmaat verbetert, maar zonder dat dit de gezondheidsrisico's sterk verlaagt. Anderzijds hebben ze jaren een redelijk goed en zeker bestaan gekend door Tata en de vroegere Hoogovens. Nieuwe bewoners die van buiten komen, kennen de geschiedenis nauwelijks en vinden dat de leefomgeving verbeterd moet worden, desnoods zonder staalfabriek, afgedwongen door de rechter. De omwonenden hebben wel de handen ineengeslagen en drukken de neus aan het venster.
De overheid moet handhaven, de regels echter zijn verouderd, daarmee valt er weinig te handhaven. Meer regels helpt de omvorming naar Groenstaal niet, hoge boetes nog minder. Zie daar een impasse, waar de nieuwe plannen maar een summier antwoord op geven. (4)
Een perspectief
Samenwerking, bouwen aan een 'staalgemeenschap', bestaande uit mensen die daar hun belang hebben, is een inspiratie om de krachten te bundelen in het streven naar Groenstaal. Best wat utopisch, de macht en verantwoordelijkheid liggen immers nog bij de hoogste bazen. Duidelijk is dat noch deze bedrijfseigenaren, noch de shareholders, noch de overheid als wetgever, veel veranderingen op het oog hebben op basis van hun verantwoordelijkheid voor de gemeenschap. Zij hebben nauwelijks belang of voordeel bij Groenstaal, hoewel ze lippendienst bewijzen aan het project. Daar blijft het in de praktijk bij. Maar een doortastende daadkracht kan het verschil maken.
De frustratie door de vertragende aanpak groeit echter met de dag. De bundeling van de krachten kan heel bemoedigend werken. Samenwerking zal meer resultaat voortbrengen dan telkens met de kop tegen een niet meegevende muur lopen.
Klassieke vormen, zoals arbeiderszelfbestuur en nationalisatie van de industrie, zijn ook niet voor de hand liggend. Ze vereisen een bepaalde machtspositie die niet binnen bereik ligt. Aanpakken van de complexe problematiek van werk, staal en energie produceren, CO2 uitstoot verminderen, verloedering van de leefomgeving tegengaan, dulden nauwelijks uitstel. Met vereende krachten een omvorming afdwingen, is mogelijk. Op voorwaarde dat de samenwerking tussen belanghebbenden tot stand komt, hoe moeilijk dat ook lijkt.
(1) Rapport Blom Wijers Tweedekamer stukken en NRD Heracless NRD Heracless
(2) Stop het gedraal rond Groenstaal Pamflet
(3) Guy Standing, extra 486-2
(4) Isabelle Ferares, Julie Battilana, Dominique Méda, (2020, Nederlandse vertaling 2023), Democratiseer ons werk, waarin opgenomen het manifest Arbeid, Democratiseer, Decommodificeer en Decarboniseer. Zie ook: ,Isabelle Ferares e.a. (2024), Democratizing the Corporation, the Bicameral Firm and beyond, Londen, Verso books.
