Miniserie "Groen staal Plus en financialisering" - deel 2
Perspectieven voor sociale bewegingen en vakbond
Sjarrel Massop
Financialisering is een kwaadaardig verschijnsel dat de economie en ecologie van samenlevingen ernstig ontwricht. Voor de noodzakelijke omvorming of transitie van de industrie in Nederland is veel geld nodig. Geld dat financialisering juist onttrekt aan productiebedrijven.
Nog even ter herinnering: financialisering is een proces waarbij geproduceerde waarde niet gebruikt wordt om het productieproces te verbeteren, maar om met de waarde meer waarde te maken. Met geld meer geld maken, Mariana Mazzucato noemt dat 'Value taking' in plaats van 'value making'. (1)
Een moreel appèl op mogelijke investeerders heeft niet veel effect. Zeker wanneer door een omvorming geen goede rendementen gerealiseerd worden. De kracht voor verandering schuilt dan ook in de mensen zelf. Hoe komen er werkbare perspectieven voor het proces van omvorming?
Omvormen
Arthur Berkhout formuleert het probleem van de omvorming als volgt: (2)
Ook als de doelen niet onmiddellijk bereikbaar zijn, kan het nuttig zijn om ze te formuleren, om een begrip te hebben van waar het heen moet. Handelingsperspectieven voor de vakbeweging kunnen op verschillende niveaus betrekking hebben.
Het gaat om 'ont'financialisering, en ook over ontgroeien (de-growth). Jason Hickel heeft duidelijk gemaakt dat stoppen met economische groei en verbeteren van de levenomstandigheid goed samen kan gaan (3)
Groeien van een economie is schadelijk, groei is de motor voor de winst. Groei is tegelijk de aanjager van het in onbalans raken van mensen en hun leefomgeving. Het is mogelijk processen op gang te brengen van 'ont'financialiseren en ontgroeien. Met als kanttekening dat het gewenste eindresultaat niet vanzelf komt.
Belanghebbenden ('stakeholders') in de situatie van de IJmond/Tata Steel zullen zich met elkaar moeten verbinden - de vakbeweging (arbeidsvoorwaarden), de milieubeweging (ecologie), maar nadrukkelijk ook de omwonenden die veel last hebben van schadelijke stoffen. Bundeling van krachten is een beslissende voorwaarde voor het in gang zetten van omvormingsprocessen van onderop.
Op de samenleving staat veel druk om de economie en de ecologie om te vormen. Arthur Berkhout heeft handvatten gegeven die een goede leidraad vormen. Hij verdeelt ze in twee onderwerpen: economische democratisering en concrete beleidsmaatregelen.
Omdenken
Een omvormingsproces vergt een andere benadering van veranderingen, namelijk door om te denken. Dit omdenken moet onlosmakelijk verbonden zijn aan omvormen. Dat is de aanvulling (plus) op het FNV plan "Groen staal". Een goed plan maken is één ding, maar het uitvoeren is de noodzakelijke, volgende stap. Een omvormingsproces vraagt in de uitvoering dringend om mensen die belang hebben bij de verandering!
Immers: De filosofen hebben de wereld slechts verschillend geïnterpreteerd; het komt erop aan haar te veranderen.(opschrift van Marx' graf). (4)
Voor 'filosofen' kunnen onder anderen: economen, managers, bedrijfsadviseurs en aandeelhouders gelezen worden. De kern van de gedachte is dat veranderingen niet overgelaten moeten worden aan de heersende elite, de staat of de macht. Mensen moeten het heft in handen nemen. Dat is de kern en de enorme uitdaging van Groen staal Plus!
Economische democratisering
We sluiten aan bij de redenering van Arthur Berkhout:
De strijd om hogere lonen op zichzelf zal niet volstaan om de economische machtsverhoudingen in balans te brengen. Dat heeft ook te maken met de extractieve [extractie: onttrekking] aard van het aandeelhouderswaardemodel. Om die extractie duurzaam tegen te gaan, is het noodzakelijk om eigenaarschap te democratiseren en op die manier bedrijven, en het economische leven als geheel, in een fundamenteel andere richting te begeven.
Wijzigen van de machtsverhoudingen in het bedrijf is een prima perspectief dat Arthur alle betrokkenen biedt om de Nederlandse staalindustrie te redden van de fossiele ondergang. En dat is geen kleinigheid, wel een ingrijpend uitgangspunt. Het betekent dat door democratisering van de bedrijfsverhoudingen veranderingen doorgezet kunnen worden.
Het risico is echter dat het standpunt overeind blijft dat de Nederlandse staalindustrie winstgevend moet zijn. Daarmee zal gebroken moeten worden, hetgeen bijvoorbeeld betekent dat de aandeelhouders niet meer de dienst uitmaken, maar de mensen met directe belangen bij Tata. Zij moeten in beweging komen: de arbeid(st)ers, allen die er belang bij hebben dat de CO2 uitstoot omlaag gaat en de omwonenden.
Mensen die aan de slag willen met de omvorming van de Nederlandse staalindustrie zullen het uitgangspunt moeten onderschrijven dat de omvorming niet voor en met de stakeholders uitgevoerd kan worden, maar door alle stakeholders, alle belanghebbenden. Uiteraard veronderstelt dat een (te ontwikkelen) deskundigheid en vaardigheid om een proces te leiden en uit te voeren. Maar dan wel met een aansturing van het bedrijf in een doorlopend en open debat met de directe belanghebbenden. Zonder onderlinge bedreiging. Dat is Groen staal Plus.
Beleidsmaatregelen
Wanneer de democratisering vastgelegd is, stelt Arthur Berkhout een drietal beleidsmaatregelen voor.
1. Verbied of beperk de inkoop van eigen aandelen (terugkoop programma's).
Dit stelt de extractie, de onttrekking van waarde ter discussie. In het productieproces wordt waarde gerealiseerd, dat kan ook een surplus zijn. (5) Dit surplus kan gebruikt worden als afbetaling voor een lening of investering.
Daarnaast is een andere invalshoek nodig. Het kopen van eigen aandelen draagt niet bij aan waardevorming. Het is voor een omvormingsproces uitermate belangrijk dat er geen tussenpersonen zijn bij de geldschieters en de mensen die waarde maken.
2. Betrek een bredere afvaardiging van actoren in het bestuur van bedrijven.
Voor een succesvolle omvorming is het nodig dat de belanghebbenden akkoord zijn met de te realiseren doelen. Bijvoorbeeld: groen staal op basis van waterstof voor 2040. Allen zullen de - permanent ter discussie staande - doelstellingen moeten onderschrijven. Oude, contraproductieve verhoudingen moeten verdwijnen. Daar is wel enige tijd voor nodig. Bestaande verhoudingen veranderen, vraagt inspanning en discussie.
3. Stel een publieke vermogensbeheerder in.
Dat is een perfecte eis, te vergelijken met de oude "open de boeken". Groen staal wordt waarschijnlijk publiek gefinancierd. Daarover moet volledige verantwoording worden afgelegd.
Werkers en vakbondsleiding op de klimaatmars 12 nov 2023, foto: Sjarrel.
Tactieken
Eén van de grootste problemen voor de vakbeweging in de strijd tegen financialisering [en voor het behoud van de Nederlandse staalindustrie] is het feit dat beslissingen genomen worden op een niveau dat buiten bereik wordt gehouden van de werkers.
Dat is de stelling van Arthur. Hij heeft volledig gelijk als uitgegaan wordt van de bestaande verhoudingen. Een maatschappelijk initiatief voorkomt dat sociale bewegingen buiten het omvormingsproces komen te staan. Het is niet alleen gericht op participatie, maar vooral op actieve deelname van direct betrokkenen. Activiteiten van een strijdbare vakbeweging, een kritische constructieve milieubeweging en het initiatief van de bewoners die opkomen voor hun leefomgeving (ondersteund door de Nederlandse bevolking die onderkent dat er behoefte is aan staal maken) en de gevestigde orde duidelijk maken dat het zo niet verder kan. Ze demonstreren. Maar daar kan het niet bij blijven. De omvorming is urgent, bij de verandering van een productieproces is participatie van mensen die last hebben van de bestaande bedreigingen, belangrijk.
Inspirerend is de tactiek van een 'permanent campagnenetwerk' (Bargaining for the Common Good, BCG). (6) Een Amerikaans project, waarbij belanghebbenden (commons) zich permanent organiseren en door blijvende strijd en onderhandelingen verbeteringen afdwingen. Onderhandelen is een startpunt, maar daar moet het niet bij blijven.
Tot slot
De afsluitende alinea van Arthur Berkhout is een leidraad voor Groen staal Plus!:
De bestaande samenwerkingen en het FNV initiatief voor de verduurzaming van Tata laten zien dat er in feite al een vorm van BCG-actie plaatsvindt. De vakbeweging kan een leidende rol spelen in een sociaal verantwoorde klimaattransitie - waarin de belangen van de werkers, de natuur en de bevolking zwaarder tellen dan die van de aandeelhouders. Voorwaarde daartoe is dat de verschillende belanghebbenden binnen de 'bargaining unit' tot een gezamenlijke strategie komen. Als dat lukt, dan zijn er weinig grenzen aan wat de vakbeweging kan bereiken.
(1) (E506-2).
(2) Berkhout, Arthur, Al het vaststaande verdampt: Hoe financialisering de economie overneemt en wat de vakbeweging daartegen kan doen. De Burcht, publicatie nr. 26, 2023.
(3) (E493-3)
(4) Hoofdstuk 5, Marxistisch Internet Archief; Stellingen over Feuerbach.
(5) (E471-2).
(6) BCG.
