Bespreking Jaarboek Kritiek 2012 – Actuele utopie
Van utopie naar kritiek 1
Sjarrel Massop
Het nieuwe jaarboek Kritiek is uit. Elk jaar weer een welkome bijdrage voor de socialistische discussie en analyse. Het boekje werd gepresenteerd op zaterdag 29 september in Utrecht. Ook dit jaar biedt het links met een aantal interessante bijdragen een aanzet tot bezinning.
Het thema "de actuele utopie" staat tegen de achtergrond van de uitholling van het linkse gedachtegoed en het ontbreken van een 'lonkend perspectief' dat de linkse beweging altijd gekend heeft in de vorm van een utopisch beeld van de toekomstige maatschappij.
Terugkerend perspectief
De vraag die zich echter opdringt, is wat er niet deugt aan het perspectief van de oude socialistische of communistische samenleving. Natuurlijk kan ook links niet blij zijn met wat er in het verleden en deels ook nog in het heden verkwanseld is aan idealen en ideologie. Dat is koren op de molen geweest van de rechtse kritiek. Tegelijkertijd heeft het kapitalisme bewezen, en bewijst het nu eens te meer, door in crisis te komen dat het geen oplossingen te bieden heeft in de richting van een humane maatschappij.
Terdege heeft het kapitalisme een indrukwekkende overlevingsstrategie en een briljant aanpassingsvermogen om weg te blijven van haar uiteindelijke doodstrijd. Maar dat betekent geenszins het eeuwige leven voor het onmenselijke systeem. Integendeel, alsmaar duidelijker blijkt dat het kapitalisme als economisch, sociaal en cultureel systeem geen perspectief te bieden heeft op een menselijke samenleving. We mogen daarom blij zijn dat in ieder geval de sympathie voor de analyses van de criticasters van het kapitalisme van het eerste uur, Marx en Engels, aan het toenemen is. Wat nodig is, naast het herstel van de ideologische uitgangspunten voor links, zijn een Grote Visie en programmapunten om het actuele kapitalisme te analyseren en te bekritiseren. Ik houd daarbij in gedachte dat hervormen tot niets leidt, we moeten veranderen of zoals Marx het al zei "Filosofen hebben slechts de wereld verschillend geïnterpreteerd, het komt er op aan haar te veranderen".
Idee en werkelijkheid
Het jaarboek bestaat uit twee delen. Het eerste gaat over de dialectiek tussen het idee (de utopie) en de werkelijkheid (de politiek).
Jasper Schaaf memoreert in zijn bijdrage aan het werk van Friedrich Engels die de dialectiek hanteert en zich niet laten vastpinnen op een blauwdruk, maar juist in de klassenstrijd de ontwikkeling ziet naar een andere samenleving. Ron Blom speelt daarop in, vooral als hij het heeft over de ontwikkeling 'van idee naar beweging'. Hij benadrukt de noodzaak om het programma te vertalen in strijd.
De discussie die Mathijs van de Sande opent, maakt een nog iets concretere stap, in de vorm van de zogenaamde prefiguratieve politiek. Dat wil zeggen de actualisering van een na te streven toekomstideaal in het hier en nu, in een context die aan de eigenlijke verwezenlijking van dit ideaal voorafgaat. Het gaat om de macht. Een activist van de Occupy beweging formuleert het als volgt: "Wanneer je eisen formuleert, dan suggereer je daarmee, in zekere zin, dat je de machthebbers en de bestaande instituties vraagt het anders te doen. En één van de redenen dat mensen hier terughoudend in geweest zijn, is dat ze deze instituties juist als het probleem beschouwen". Dit onderstreept de noodzaak tot verandering en niet tot hervorming.
Het artikel van Jelmer Renema sprak me niet aan. Hij betoogt dat we qua strategie moeten leren van rechts dat in zijn aanpak veel succesvoller is geweest; juist, omdat die benadering oorspronkelijk gejat is van links. Hij illustreert dat aan de hand van het conservatisme en de opkomst daarvan in de Verenigde Staten. Nee, geef mij dan maar de bijzonder goede analyse van Aetzel Griffioen. Hij refereert aan het oude idee van het gemeenschappelijke, de meent, het gemene. Dat zijn de publieke zaken als grond en natuurlijke bronnen die mensen in gemeenschap gebruiken om te leven en te produceren, waarmee ze waarde scheppen. Deze gemeenschappelijke goederen werden ten tijde van Marx al geprivatiseerd ('enclosures') en door het kapitaal gebruikt om meerwaarde te scheppen en de oorspronkelijke gebruikers in loondienst te manoeuvreren. Het programma van Cameron in Engeland, 'the Big Society', heeft eenzelfde uitwerking. Het is vergelijkbaar met het verkopen van woningen door de woningbouwverenigingen om het particuliere bezit te vergroten. Wat er dan feitelijk gebeurt, is dat de nieuwe eigenaren de hypotheek niet meer kunnen betalen, gedwongen worden hun huis door te verkopen aan de bank of speculanten, waardoor de privatisering geen sociale uitwerking heeft, integendeel. Aetzel concludeert onder andere: "De politieke claim van het gemene draait om de zoektocht naar mogelijkheden om kapitaalstromen in te kapselen en ze om te zetten in sociale productie".
Linkse actualiteit
Het tweede deel heeft als titel "Links nu”. Volgens Jan Blommaert 'mag en moet links' nog steeds, zo opent hij het debat over het links van tegenwoordig, links zonder schaamte. Hij bepleit een agenda voor de toekomst. Alfred Kleinknecht hoopt dat GroenLinks zijn sociale gezicht herwint, maar ik vind dat zijn neo keynesiaanse benadering niet veel soelaas biedt voor een lonkend perspectief.
Interessanter vind ik de conclusie van Hans Boot dat er een mentale kolonisatie plaatsvindt door het hedendaagse management. Hij toont aan dat flexibiliteit en de flexibiliseringsgolven de ideologische controle van het kapitaal over de arbeid verscherpen en roept op de vakbeweging te versterken en strijdbaar te maken en niet teveel te vertrouwen op de ontwikkelingen van de Nieuwe Vakbeweging. Bestrijding en bevrijding van de door het management gekoloniseerde geest zijn daarbij middel en doel om de controle over de arbeid aan het management te onttrekken en door de werkvloer in handen te nemen.
Het interview met Peter Mertens, voorzitter van de Belgische Partij van de Arbeid, min of meer de zusterpartij van de SP, houdt vooral diezelfde SP een spiegel voor, zeker als het gaat om het onderhoud van de ideologische veren. Het is zaak om de ideologische eenheid te bewaren, maar dan wel op basis van een socialistisch programma.
Grote visie
De discussie tijdens de presentatie bij de breed gesorteerde boekhandel de Rooie Rat in Utrecht vond moeizaam een boeiende richting. Ik denk dat dit komt door de nog te argwanende, onderlinge benadering van de linkse bloedgroepen. De tegenstellingen zijn gecompliceerder geworden. Niet alleen de linkse gradaties spelen een rol, maar ook kwesties als progressief/conservatief, hervorming/verandering, evolutie/revolutie. Andere thema's, zoals internationalisme, groene noodzaak en xenofobie, maken het er niet eenvoudiger op.
De vraag was wat de basisuitgangspunten kunnen zijn voor een nieuwe, grote visie van links. Marcel van der Linden, lid van het Comité van aanbeveling van Kritiek, gaf een paar aanzetten. Een links lonkend perspectief is in ieder geval antikapitalistisch, hetgeen bijvoorbeeld betekent dat links moet aandringen op minder of helemaal geen economische groei. De notie dat slechts een dergelijke groei tot meer welvaart kan leiden, is niet langer houdbaar. Het vraagstuk is vooral hoe een duurzame groene wereld te maken, waarin natuurlijk wel blijft gelden dat de buit veel eerlijker verdeeld moet worden.
Aandacht kreeg ook de arbeidstijdverkorting. Hier kan vastgesteld worden dat het kapitaal inmiddels al ver doorgedrongen is in het privé leven en de daar te besteden vrije tijd. Het onderscheid tussen werken en niet werken is troebel geworden. De stress neemt hand over hand toe, terwijl tegelijkertijd de werkloosheid onder ouderen en jongeren schrijnend wordt. De herverdeling van werk en inkomen is urgent, ook mondiaal. En de fetisj van de schulden moet links snel en rigoureus opheffen. Genoeg te doen, dus!
|