welkom
edities
inhoud

Fundamenteel bezien - het holisme

In de volgende eeuw zal Marx beter begrepen worden

De hier bedoelde strijdigheden zijn in het algemeen te herleiden tot het principe: de totaliteit is meer dan de som der delen. In de marxistische crisistheorieën kom je dat tegen als: de rationaliteit van delen kan omslaan in irrationaliteit voor de totaliteit. Het hier genoemde principe is één van de elementen van wat tegenwoordig holisme heet.

Geheel meer dan som der delen

Maar waarom deze sporen in één adem genoemd met de wijsgerige fundamenten van Marx' leer? Zijn ze van hetzelfde kaliber? Alvorens hier op te antwoorden, eerst een voorbeeld. Het betreft de zogenaamde realisatie-crisis (realisatie van de meerwaarde). Een 'kwaliteits'kaptialist is, om zo te zeggen, vierentwintig uur per etmaal bezig de lonen (voor hem kosten) te drukken. Individueel zeer rationeel kapitalistengedrag. Maar als ze in een volkshuishouding met z'n allen succes hebben, zijn ze wel gezamenlijk bezig hun gemeenschappelijke positie te ondergraven. Want dan onthouden ze het grootste deel van de consumenten, de werkne(e)m(st)ers, de koopkracht om hen van hun producten af te helpen. Individueel rationeel gedrag kan zo kennelijk omslaan in een irrationeel resultaat voor de totaliteit.

Een ander voorbeeld, ontleend aan de bekende 'tendens tot daling van de winstvoet'. Loonkosten kun je ook drukken door aantallen arbeiders te vervangen door productiemiddelen ('stijgende organische samenstelling van kapitaal'). Maar met dit individueel rationeel kapitalistisch gedrag lokken ondernemers/kapitalisten gezamenlijk een onbedoelde tendens tot daling van het gemeenschappelijk 'overall rendement' uit, tenzij door omstandigheden tegentendensen deze daling compenseren. Marx heeft in het algemeen in termen van tegenstellingen en contradicties geanalyseerd. En in dit kader vind je dat element van het holisme - de totaliteit is meer/anders dan de som van de delen - terug.

Alles hangt met alles samen

Een tweede element van het holisme luidt: alles hangt met alles samen. Het bekende beeld, om deze samenhang te verduidelijken, is dat van de vlinder die hier opstijgt en daardoor in Zwitserland een lawine veroorzaakt.

In deze richting denkend, is men er zich in de medische wetenschap bijvoorbeeld bewust van geworden dat een ziek mens niet gescheiden van zijn/haar 'Umwelt' gediagnostiseerd mag worden, maar dat men hem/haar moet beschouwen als een onderdeeltje van zijn/haar fysieke, historische, sociale, klimatologische omstandigheden, die met z'n allen van invloed op het ziektebeeld kunnen zijn (uiteraard met inachtneming van de genetische structuur). Dit 'alles hangt met alles samen' vind je bij Marx en, niet te vergeten, Engels terug in de breedte van hun oeuvre. Je bent tegenwoordig econoom, of socioloog, of filosoof, of antropoloog, of historicus, of natuurkundige. Zij bewogen zich op al deze terreinen.

Tegenhanger: uitsplitsing in delen

Terug naar de vraag waarom die sporen van het holisme in één adem genoemd met de filosofische grondslag? Antwoord: omdat het holisme bezig is terrein te winnen in de discussie over de fundamenten van onze westerse wetenschapsbeoefening, te weten in de discussie holisme versus reductionisme. Laat ik duidelijker worden. In bepaalde takken van wetenschap, waaronder natuurkunde, biologie, medische wetenschap, ecologie, chaostheorie, speelt de kwestie holisme/reductionisme een prominente rol. (Zie bijvoorbeeld Rick Looijen: Holism and reductionism in biology and ecology, 1998.) Tussen haakjes: holisme is in het dagelijks leven, met name in de media, sterk zo niet exclusief gekoppeld aan de "New Age"-beweging en wordt daardoor geassocieerd met zweverigheid, esotherische praktijk, praten met bomen en dergelijke.

Maar ik zou duidelijker worden. De tegenhanger van het holisme is het zogenaamde reductionisme. Reductionisme is de basis van ons westers wetenschappelijk denken sedert Descartes en Newton, dus de laatste drie tot vier eeuwen. Het stelt dat het geheel is opgebouwd en dus bestaat uit onderdelen (onder andere geïnspireerd door de opkomst van het uurwerk). Toegepast op levende wezens, luidde het dat bijvoorbeeld organismen bestaan uit organen, organen uit weefsels, weefsels uit cellen, cellen uit moleculen enzovoort. De totaliteit is gelijk aan de som van de delen. In de reductionistisch mechanistische opvatting zijn onderdelen vervangbaar. Denk in dit verband aan het opereren en transplanteren in de medische discipline. Het is duidelijk dat de reductionistische wetenschapsbeoefening tot grote resultaten heeft geleid in onder meer de medische wetenschap, de techniek, de chemie, de biologie en astronomie. Maar ze heeft inmiddels ook geleid tot (verzieking van) de bio-industrie, waar dieren B schepsels met allerhande emoties B gereduceerd worden tot de optelsom van kilo's vlees, kippen tot eiermachientjes. En ook tot de alarmerende kapitalistische exploitatie van de aarde, gereduceerd als deze is tot de optelsom van grondstoffen en andere economische bronnen. Reductionisme is het fundament van de zogenaamde harde wetenschapsbeoefening. Geen metafysisch geklets, maar strenge (liefst mathematische) deductie (afleiding). Scherpe ontrafeling van gehelen in hun onderdelen. Dat is de garantie voor een consistente verklaring vàn en dus inzicht ?n gehelen. Zo bedrijven we al eeuwen, met relatief succes, wetenschap.

Holisme wint terrein

Het holisme echter stelt dat het geheel iets extra's heeft. Een organisme is meer dan de som van de organen. Een orgaan is meer dan de som van de weefsels, een weefsel is meer dan de som van de cellen. Het wederkerig op elkaar inwerken en het elkaar beïnvloeden van de onderdelen voegen iets extra's toe aan het geheel. Ter verduidelijking een voorbeeld uit een andere hoek. Stel, men wil de mening van een groep, bijvoorbeeld de bewoners van een wijk, over een probleem vernemen. Dat kan door middel van een enquête. Vakkundig uitgevoerd levert dat de 'mening van de groep' op, een groep van gescheiden ondervraagde individuen. Maar je zou de wijkbewoners ook in een zaal kunnen zetten en hen dezelfde vragen stellen. In dat geval zullen de meningen in de discussie elkaar versterken, elkaar afremmen, met elkaar botsen, elkaar afstompen, komen dominante meningen bovendrijven enzovoort. En daardoor zal de 'mening van de groep' mijns inziens anders luiden dan in het geval van de enquête.

Welnu, in de discussie holisme versus reductionisme begint het holisme terrein te winnen. Wat je bijvoorbeeld kunt constateren is dat de zogenaamde chaostheorie - die sedert de jaren zeventig bezig is het reductionistische fundament onder de westerse wetenschapsbeoefening te ondergraven en die dus door de reductionisten als onwetenschappelijk werd weggezet - in de wetenschappelijke wereld inmiddels 'salonfähig' is geworden. En zo kun je constateren dat gerespecteerde wetenschappers als de natuurkundige Fritjof Capra, de fysisch chemicus en Nobelprijswinnaar Ilya Prigogine, de metereoloog Edward Lorenz (van de vlinder) de waarde van de holistische benadering hebben onderkend. Een krachtige stimulans voor de invloed van het holisme in de wetenschapsbeoefening gaat uit van de ecologie, met name de 'deep ecology'. Het meest vèrgaand in deze tak van wetenschap is de "Gaia"-hypothese van James Lovelock. [Gaia: bij de oude Grieken de (godin van de) aarde, waaruit de vruchtbaarheid voortkwam.] Volgens deze hypothese is de aarde een zelfregulerend systeem, als een levend wezen, dat door kunstmatige ingrepen onderhevig kan geraken aan zichzelf versterkende effecten die wanorde veroorzaken. De Gaia-hypothese sluit onder andere aan bij de opvatting over de natuur van Indianen en bij het Taoïsme.

Ik vermoed dat in de fysica, de biologie, de chemie, de ecologie, meer in het algemeen in de zogenoemde bèta-wetenschappen, het holisme in de volgende eeuw een steeds dominantere plaats gaat innemen. Daartoe onder meer aangezet door de alarmerende reacties van de natuur op de kapitalistische exploitatie van de aarde (Gaia), op de verloedering van de bio-industrie en dergelijke. En omdat de maatschappijwetenschappen, waaronder economie, altijd met een schuin oog naar de bèta-wetenschappen kijken, in hun verlangen de 'hardheid' te imiteren, zullen ze daarin wel meegaan.

In de slipstream van deze ontwikkeling zal het holisme 'avant la lettre' van Marx/Engels ongetwijfeld mee de volgende eeuw ingaan, net als hun historisch en dialectisch materialisme. Daarom is het holisme in één adem genoemd met de filosofische grondslag van Marx.

Wim Boerboom