welkom
edities
inhoud

De Amsterdamse Eurotop anderhalf jaar later

De arrogantie van de macht

In eerste instantie onderzocht de Commissie voor de Politieklachten in Amsterdam het optreden bij de Eurotop. Als basis daarvoor diende het Zwartboek Politieoptreden, waarin het Autonoom Centrum en Buro Jansen & Janssen in twee weken tijd 234 klachten verzamelden. De conclusies van de commissie waren vernietigend, al vindt voorzitter Schalken het zelf nog 'vriendelijk en mild' vergeleken bij het oordeel dat de Ombudsman nu velt. *)

Bestuurlijke dikdoenerij

In Het Parool, 19-12-1998, kan Schalken zich nog steeds opwinden over de achteloze manier waarop de kritiek destijds ter zijde werd geschoven. Zowel korpsbeheerder Patijn als hoofdofficier Vrakking gaven te kennen dat ze het een volgende keer wéér zo zouden doen. "Pure bestuurlijke dikdoenerij", noemt Schalken dat en kenmerkend voor de - verontrustende - trend waarin juridische argumenten worden gemarginaliseerd.

Het rapport van Schalken was vooral interessant vanwege de details die de betrokken uitvoerende politiemensen vertelden, en het beeld dat daaruit opdoemde over de chaotische totstandkoming van het politieoptreden. De Ombudsman sprak met de beleidsmakers, de driehoek en hun vertegenwoordigers die doorslaggevende beslissingen namen. Het lijkt wel of de verantwoordelijken blij zijn dat ze eindelijk hun kant van het verhaal over de Eurotop kwijt kunnen. Het feest moest doorgaan, en dat is gelukt. Dat daarvoor regels met voeten getreden werden en mensenrechten voor even niet golden, werd op de koop toegenomen. Als er geen wettelijk instrumentarium is waarbinnen op te treden, improviseren we gewoon, lijkt het motto. Dat belooft wat voor de toekomst.

Grote paniek

>Om de genomen vergaande maatregelen achteraf te verantwoorden, moest met terugwerkende kracht het beeld van een Groot Gevaar worden geconstrueerd.

De officiële dreigingsanalyse, die als basis dient voor allerlei beveiligingsmaatregelen, wordt gemaakt op advies van de 'technische evaluatiecommissie'. Onder voorzitterschap van het hoofd operationele zaken van het Landelijk Coördinatiecentrum (Binnenlandse Zaken) zijn hierin vertegenwoordigd: de Militaire Inlichtingendienst, de BVD, de Centrale Recherche Informatiedienst en het ministerie van Justitie. Het beleid wordt via deze analyse vastgesteld door de 'grote evaluatie driehoek'; voorzitter is hier de directeur-generaal Openbare Orde en Veiligheid (Binnenlandse Zaken), verder zitten erin de BVD en de ministeries van Justitie en Buitenlandse Zaken. De lokale driehoek beslist uiteindelijk wat er wordt gedaan.

Bij de dreigingsanalyse speelt het element van openbare orde alleen een rol waar het een duidelijk beveiligingsaspect in zich heeft. "De informatie over de openbare orde was vooral afkomstig uit Amsterdam zelf", schrijft de Ombudsman. En die informatie was kennelijk nogal verwarrend. Het draaiboek voor de politieinzet bij de Eurotop was pas een week van tevoren klaar. "Amsterdam voerde op dit punt steeds aan dat zich nog wijzigingen hadden voorgedaan in de informatiepositie met betrekking tot de openbare orde", vertelt het hoofd van het Landelijk Coördinatie Centrum.

De zogenoemde Chaosdagen speelden hierbij een grote rol. Een oproep om 'naar Duits voorbeeld' het Paleis op de Dam roze te schilderen en de Stopera te kraken, veroorzaakte grote paniek door de associatie met de massale jaarlijks terugkerende rellen in Hannover. Dit (zo weet ik uit betrouwbare bron) op een achternamiddag voor de grap in elkaar gedraaide pamfletje werd door de autoriteiten uiterst serieus genomen en diende als basis voor "meer dan gebruikelijke voorbereiding op alle aspecten van veiligheid en openbare orde", aldus de driehoek in zijn evaluatie van de Eurotop.

Noodbevel

Veel concreter werd de dreiging niet.

Voor Nordholt, toen nog hoofdcommissaris van Amsterdam, was dit genoeg. Dat er al van tevoren ordemaatregelen waren getroffen, was op basis van informatie van de inlichtingendiensten, en die klopte achteraf. Mensen die van plan waren dingen te gaan doen, hebben dat ook steeds geprobeerd. Dat begon al aan de vooravond van de Eurotop met het afbreken van vlaggenmasten, vlak voor het huis van Nordholt. De politie aarzelde toen nog met optreden. Nordholt: "Met een telefoontje van mij kwam er beweging in. Als we dit niet wisten te bedwingen, zou het fout gaan."

De Eurotop was voor de uitstraling van dit land en deze stad heel belangrijk, daar was de driehoek het volgens de ex-hoofdcommissaris helemaal over eens. Alles moest op alles gezet worden om te voorkomen dat het verkeerde beeld van Amsterdam weer bevestigd werd door incidenten. Buitenlandse Zaken en de premier zaten op dezelfde lijn. Nordholt: "Vanuit die context hebben wij zeer strenge maatregelen georganiseerd en is het draaiboek ook gemaakt."

Zo kon het gebeuren dat een per abuis doorgegeven bericht dat "een trein vol chaoten" onderweg was naar Amsterdam, genoeg was voor het afgeven van een noodbevel om iedereen terug te sturen. Nog voor de trein - door Italiaanse vakbonden gehuurde rijtuigen waarvoor nota bene aan de spoorwegen borg was betaald - in de stad was aangekomen, was de boodschap al gecorrigeerd naar "een chaotische trein" (want veel te vol en al veel te lang onderweg). DUS GEEN CHAOTEN staat er in het mutatieraport van de spoorwegpolitie Amsterdam.

Vaker en grondiger

Het mocht al niet meer baten. Ook kritiek van commandanten ter plaatse op het Centraal Station drong niet door tot de bevoegde autoriteiten. De inzittenden van de trein mochten de stad niet in, en dat was dat. Nadat ze urenlang op het station door de ME omsingeld waren, werd een deel van hen geboeid afgevoerd naar de Bijlmerbajes en van daaruit weer op transport gezet richting Italië. Onder de politiemensen die deze operatie moesten uitvoeren, heerste veel verwarring over de vraag op welke grond ze mensen aanhielden. De Ombudsman verwijt de burgemeester dat het noodbevel pas is ingezet, toen bleek dat er geen grond was voor strafvorderlijk optreden. En dat het is gebruikt om te voorkomen dat mensen zich zouden aansluiten bij de grote demonstratie tegen werkloosheid, die op dat moment al afgelopen was.

In werkelijkheid was het nog een stuk bonter. Het noodbevel werd al om twee uur 's middags betekend, de trein was op dat moment nog maar nauwelijks in Amsterdam gearriveerd. Bovendien was het niet specifiek voor de Italianen geredigeerd, vertelt Patijn: "De tekst was gebaseerd op de informatie dat mensen die te maken hadden met Vrankrijk hier niet kwamen om te demonstreren maar om chaos te veroorzaken." De commandanten kregen een ruim mandaat om eventueel ook te kunnen optreden tegen anderen dan de inzittenden van de trein. Misschien zijn niet helemaal de juiste personen aangehouden, zegt Patijn achteraf, maar "ik dènk er niet over om op dit punt te zeggen dat er fouten zijn gemaakt."

Nordholt is nog stelliger: "Die Italianen moesten terug. Zo is het gegaan. Het is niet ingewikkeld. En als het later allemaal meeviel, dan hebben ze pech gehad." Je hoort geen trein te vernielen, zegt de ex-hoofdcommissaris geërgerd. "Wat mij betreft mogen de bestuurders in de toekomst alle voetbalsupporters die nog een ding in de trein kapotsnijden, terugsturen. Dat hadden we veel eerder en vaker en grondiger moeten doen."

Per se uitzetten

De juridische motivatie voor de collectieve uitzetting van de Italianen kwam op vergelijkbare wijze tot stand. De verantwoordelijke IND-er die piket had, Kr., hoofd Grensbewaking en operationale zaken Schiphol, zat zaterdagavond thuis en wist het niet zo goed uit zijn hoofd. Hij beroept zich op overmacht en de afweging dat de situatie beheersbaar moest blijven. Amsterdam wou per se uitzetten en had daarvoor een last nodig, zoveel was duidelijk. "De wet spreekt over het verstrekken van een last, maar schrijft volgens mij niet voor dat het individueel en op schrift moet." Hij vertrouwde volledig op de - niet te controleren en feitelijk overdreven - informatie dat het een afgebakende groep mensen betrof. Hun identiteit kon niet worden vastgesteld en als ze niet werden uitgezet, zouden ze een gevaar voor de openbare orde blijven vormen. Het ministerie van Justitie heeft nog contact gehad met de IND. Een beleidsadviseur Bijzondere Zaken, I., wilde nagaan of de regels niet werden overtreden met het uitschrijven van zo'n collectieve last voor EU-onderdanen. Hij zegt: "Ik wist niet of dat wel kon, maar toen Kr. zei van wel, nam ik dat van hem als medewerker van de IND aan."

Over de uitwijzing van de buitenlanders die op grond van artikel 140 waren aangehouden, is nog iets meer discussie geweest, maar in principe kwam het op hetzelfde neer. Voorkomen moest worden dat ze in vreemdelingenbewaring terechtkwamen. Dezelfde medewerker van het ministerie van Justitie zegt: "Men wilde een bepaalde gelijkheid bereiken met betrekking tot de Nederlandse verdachten, die men op dat moment naar het mij bijstaat toch ook niet echt wilde gaan vervolgen maar alleen een tijdje van de straat wilde houden. Dan moesten de buitenlanders ook maar weg."

Van een individuele toetsing is geen sprake geweest, er is niet met mensen gesproken, noch is nagegaan of ze een actuele bedreiging voor de openbare orde vormden. Laat staan dat ze de mogelijkheid kregen in beroep te gaan, waar ze als EU-onderdanen recht op hadden.

Een vies woord

Geen fraai staaltje werk, dat schijnt Vrakking zich wel te realiseren, niet iets om trots op te zijn. Nordholt gaat nog tijdens de Eurotop naar Nova. "De korpschef zal op verzoek van de HOVJ [hoofdofficier van justitie] niet praten over de buitenlandse arrestanten en het uitzettingsbeleid", zo is in het logboek van het Beleidscentrum te lezen.

De feitelijke uitzetting vond in veel gevallen plaats op het moment dat de Eurotop al was afgelopen. Volgens de Ombudsman hadden mensen de gelegenheid moeten krijgen vrijwillig te vertrekken. Vanwege de gelijke behandeling - de Engelsen en de Duitsers waren al verwijderd - zijn de Noren (2), Denen (12) en Zweden (5) met een militair vliegtuig uitgezet. Het ministerie van Defensie verleende militaire bijstand ter strafrechtelijke handhaving van de rechtsorde, heet het dan. De uitzetting moest rechtstreeks naar het eigen land, en op deze manier was het goedkoper dan per lijnvlucht. Uitzonderlijk, maar wel zo handig.

Tussen Patijn en Schalken is het nooit meer helemaal goed gekomen, al denkt de burgemeester daar anders over. Hij is achteraf nog eens met de voorzitter van de klachtencommissie uit eten geweest. "Hij voelde zich een beetje in een hoek gezet alsof hij de boeman was", vertelt Patijn de Ombudsman. "Dat hebben we rechtgetrokken. De kritiek op het rapport was vooral dat daarin over de grootste politie-operatie die ooit in ons land had plaatsgevonden, en die perfect was gegaan, werd gezeurd over een paar details."

Schalken herinnert zich dat compleet anders: "Ons onderzoek werd aanvankelijk gezien als zoethoudertje, maar het rapport werd door de driehoek ervaren als een bedreiging. Over de inhoud, wat is de waarde van de vrijheid van demonstreren, heb ik niemand gehoord. Rechtsstaat is een vies woord geworden."

Staat van beleg

Het gebruik van artikel 140 was voor de Commissie voor de Politieklachten uit den boze. Schalken: "Bij ons zijn de stoppen doorgeslagen toen we in het logboek van het stadhuis lazen dat de driehoek w?st dat artikel 140 in dit geval eigenlijk niet kon. Dat het er uitsluitend om was te doen de arrestanten tot het eind van de top vast te houden. Als dat van tevoren ook nog eens gedocumenteerd staat, ja, dan houdt alles op."

Patijn wil ook nog wel even aan de Ombudsman kwijt wat hij denkt over de kritiek op het gebruik van artikel 140. "De hoofdofficier van justitie is het gebruik van artikel 140 Sr kort na de Eurotop gaan uitleggen op het departement. Hij werd zo ongeveer met bloemen en champagne ontvangen omdat het zo goed was gegaan, ook wat betreft artikel 140 Sr, voortreffelijk! Maar toen de Kamer werd benaderd door het Autonoom Centrum, begon men te vinden dat het anders had gekund. Daarvoor was hier in Amsterdam niet veel begrip."

De Amsterdamse driehoek wil bij het EK voetbal in 2000 meer wettelijke mogelijkheden hebben, zo liet men weten in een reactie op het rapport van de Ombudsman. Burgemeester Patijn wil gemakkelijker noodbevelen kunnen uitvaardigen. Minister Peper heeft zijn plannen voor de feestelijkheden al klaar. Alle politieverloven zijn ingetrokken, de rechtbank reserveert capaciteit voor snelrecht, er is gezorgd voor extra cellen en een zeer strikte kaartverkoop. De minister van Binnenlandse Zaken zou het liefst een wet hebben die preventief oppakken van hooligans toestaat en het Verdrag van Schengen tijdelijk willen opheffen om controles aan de grens tussen Nederland en België te kunnen houden.

Het excuus van onvoorziene situaties kan in de toekomst niet meer opgaan, sprak Ombudsman Oosting profetisch in het Eurotop-rapport. Het alternatief schijnt een complete staat van beleg te zijn.

Eveline Lubbers
(Buro Jansen & Jansen)

Dit artikel verschijnt maart 1999 in het Crimineel Jaarboek van de Coornhert Liga.
*) De commissie onderzocht maar een deel van de klachten. De vraag hoe het zover had kunnen komen, een belangrijk onderdeel van het Zwartboek, viel buiten haar competentie. De Ombudsman kon de rol van de driehoek (burgemeester, hoofdcommissaris en hoofdofficier van justitie) wel onder de loep nemen.
De klachten die door de commissie gegrond waren verklaard, werden niet verder geanalyseerd, op voorwaarde dat de burgemeester dat oordeel overnam. Patijn vond echter alleen de arrestatie van de zogenoemde Jubelaars achteraf onterecht (ze werden een nacht vastgehouden na afloop van een vrolijke tocht langs hotels van regeringsleiders). Dus deed de Ombudsman verder onderzoek naar de klachten. Maar ook zijn werk kende grenzen. Zo doet hij geen uitspraak over zaken die nog onder de rechter zijn. Er loopt nog een strafrechtelijke procedure over schadevergoeding voor de 'artikel 140-arrestanten'. Dat zijn de 371 mensen die in de Spuistraat bij Vrankrijk werden opgepakt en van wie de strafzaken zijn geseponeerd. De rechtbank oordeelde in de zomer van 1998 dat de arrestanten recht hadden op een schadevergoeding van minstens tweeduizend gulden per persoon, los van de advocatenkosten. Het Openbaar Ministerie is hier tegen in beroep gegaan. Uit het rapport van de Ombudsman is op te maken dat deze arrestaties wel degelijk zijn onderzocht; het oordeel zal nog even op zich laten wachten.
Overigens bleef er genoeg over voor de Ombudsman. Zijn team boog zich over het optreden jegens de Italiaanse trein en het uitzetten van de inzittenden op last van de IND (Immigratie- en Naturalisatiedienst). Verder over beperkingen van de demonstratievrijheid tijdens de Eurotop, over aanhoudingen op grond van uiterlijk, over het uitzetten van de niet-Nederlandse 'artikel 140-arrestanten' en over de reactie van de driehoek op het rapport van de Commissie voor de Politieklachten.