Privatisering - ekonomie anders bekeken

Logika transnationaal kapitaal

In hun bijdrage aan de Groene Amsterdammer van 1 juli dit jaar - "Verzwaar de Lasten!" - maken Mirjam de Rijk en Robert Went melding van een onderzoek van de Rekenkamer, waaruit blijkt dat vroegere overheidsbedrijven na hun privatisering duurder produceren/werken dan daarvoor. De Rijk en Went wilden daarmee een veel gehoorde mythe, als zou het private bedrijfsleven goedkoper werken, onderuithalen. Als de Rekenkamer tot die konklusie is gekomen, waarom dan toch privatisering?

Bij het stellen van die vraag moet ik denken aan een exkursie naar de Staatsmijnen, waaraan ik als student begin jaren zestig deelnam. De Staatsmijnen verkeerden toen in de overgang van mijnbouw naar de vervaardiging van chemiese produkten. Daarbij kwamen zij meer dan in de mijnbouw in kontakt met buitenlandse, met name amerikaanse, bedrijven. En - zo was de klacht van de voorlichters - als zij zochten naar mogelijkheden voor samenwerking bij de produktie van onder andere ureum (meen ik me te herinneren), werden zij altijd in negatieve zin gekonfronteerd met hun identiteit een staatsbedrijf te zijn.

Overheid en Staat

Waarom zijn in het verleden staatsbedrijven opgericht, waarom staan ze in zo'n negatief licht: 'zijn te duur', 'vervalsen de konkurrentie' enzovoort, en waarom gaat de privatisering gewoon door, ondanks de logenstraffing van deze negatieve argumenten?

Voor een antwoord op die vragen moeten we te rade gaan bij de opvattingen over de positie van de Staat in een kapitalistiese ekonomie. Wij hebben in onze ideologiese vokabulaire geleerd van 'overheid' te spreken in plaats van de Staat. Het verschil hangt samen met legitimatie van de macht.

Vooraf even dit: macht moet gelegitimeerd worden. Macht wordt min of meer gedefinieerd als de mogelijkheid iemand tot iets te dwingen, desnoods tegen diens wil. Normaliter bestaat die dwang niet uit fysieke dwang, maar uit de kweek van konsensus (een overeenstemming of medewerking uit overtuiging). Welnu, voor die laatste, die konsensus, moet de macht gelegitimeerd worden. Vroeger in de feodale tijd van keizers, koningen en hertogen werd macht gelegitimeerd met een mandaat van God. De macht kwam van God, van boven dus. En zo gaan de wortels van het begrip 'overheid' terug naar een religieus, zeg maar christelijk begin. Legitimatie van de macht van de, uit de Verlichting stammende, Staat heeft haar wortels in het volk, van onderop dus. 'Demokratie' is een samenstelling van het griekse demos (= volk) en krateoo (= regeren). Inmiddels zijn de technieken om die legitimatie te effektueren verfijnd in verkiezingen, referenda, parlementaire vertegenwoordiging, het bestaan van een grondwet, een scheiding van de zogenaamde machten (uitvoerende, vertegenwoordigende en justitiële macht) enzovoort.

Logika van de macht

Samenvattend zouden we kunnen zeggen dat de Staat (als het goed is) handelt volgens de logika van de macht en dit ten dienste van het publieke (iets anders dan het kollektieve) belang. Deze logika leidt in een demokratie bijvoorbeeld tot een streven naar stemmenmaximalisatie.

De dienst aan het publiek belang is door staatsfilosofen gemotiveerd vanuit twee alternatieve opvattingen.

De eerste luidt: de ene mens is voor de andere een wolf. Als er niet welbewust een met macht beklede regelende instantie is ontwikkeld, kan het individu niet naar behoren funktioneren, omdat het op alle nivoos onderworpen is aan 'het recht van de sterkste'.

De tweede opvatting luidt: de mens kan individueel überhaupt niet bestaan. Hij kan enkel bestaan als een onderdeeltje van een gemeenschap. Mens en gemeenschap veronderstellen elkaar vanaf het begin. In die zin heeft hij behoefte aan een gemeenschap. En dit heeft de Staat opgeleverd.

Dit over de Staat in het algemeen. Maar 'what about' een Staat in een kapitalistiese ekonomie?

Logika van Das Kapital

In deze rubriek "ekonomie anders bekeken" is al vaker sprake geweest van de logika van Das Kapital, een logika die voortkomt uit de sokkels van de kapitalistiese ekonomie: privaat eigendom van produktiemiddelen, vrije konkurrentie en een streven naar winstmaximalisatie. Deze logika is in dit kader ook al vaker vertaald in "Akkumuliert, akkumuliert, das ist Mozes und die Prophete". Deze sokkels en die logika zijn in principe niet zozeer inhumaan als wel a-humaan (= niet menselijk), maar leiden in hun uitwerking wel vaak tot inhumane (onmenselijke) verhoudingen en toestanden, als armoede, klassenstrijd, schrijnende verschillen in welvaart, kennis en macht, kinderarbeid en dergelijke èn manifesteren zich in kontradikties (krises).

In een kapitalistiese ekonomie is er sprake van twee logika's: die van de ekonomie en die van de macht. Anders gezegd de logika van Das Kapital en de logika van de Staat.

Over de verhouding tussen beide logika's wordt verschillend gedacht. Met name aanhangers van de neo-klassieke ideologie (in ons land VVD-achtigen) zijn er van overtuigd dat ze elkaar tegenwerken en dat bij overwicht van de logika van de Staat ekonomiese chaos het resultaat is.

Nationale Staat

Beide logika's hebben elkaar in het verleden echter soms goed aangevuld. Met name in de periode toen 'de ekonomie' en daarbinnen de produktie een nationale aktieradius hadden.

De Staat heeft uit zijn aard een nationale aktieradius. Staat en natie vallen min of meer samen. Een natie wordt immers gekenmerkt door een territoriale afgrenzing, een gezamenlijke historie, waaraan samenbindende normen en waarden ontleend zijn, en een gezamenlijke regulerende instantie: Staat.

Die nationale Staat kon met zijn logika van de macht ingrijpen in de inhumane uitwerking van de logika van het kapitaal, kon ingrijpen in de chaos veroorzakende tegenstellingen en kontradikties voortvloeiende uit de logika van het kapitaal. Hij was niet gebonden aan die laatste logika. Wel moest hij zorgen dat hij door zijn optreden de logika van het kapitaal niet in haar wezen aantastte. Dan zou hij chaos veroorzaken. En zo is de nationale Staat binnen de logika van het kapitaal vooral korrigerend bezig geweest met het:

· opruimen van inhumane toestanden en verhoudingen,

· matigen van de gevolgen van tegenstellingen,

· dempen van de hevigheid van, uit de kontradikties voortvloeiende, krises enzovoort.

Aldus het bestaande systeem dienend, zodanig, dat het kon en kan gedijen en daarmee de bestaande verhoudingen in principe bestendigend. "Gedijen" impliceerde soms ook dat onderdelen van de heersende klasse door de Staat in de tang genomen moesten worden (Wet Economische Mededinging bijvoorbeeld). Maar ook dan ging op wat Marx zei: de Staat is het komitee dat de gemeenschappelijke belangen van de bourgeois-klasse beheert.

Nationale ekonomiese politiek

Zoals gezegd hebben beide logika's elkaar in het verleden soms goed aangevuld. Met name toen 'de ekonomie' gelijkstond aan 'de nationale volkshuishouding', toen begrippen als Nationaal Produkt, Nationaal Inkomen, Nationale Spaarquote, Nationale Betalingsbalans nog onbestreden zin hadden, toen die ekonomie een nationale aktieradius had. Zeg maar het tweede en derde kwartaal van deze eeuw. En dan - maar dat geldt voor dit hele verhaal - in de rijke west-europese en amerikaanse ekonomieën.

Eén en ander heeft geleid tot:

· wettelijk verbindend verklaren van cao's,

· voeren van een sociaal-ekonomiese politiek met doelstellingen als volledige werkgelegenheid, prijsstabiliteit, evenwichtige betalingsbalans, een zo hoog mogelijke maar evenwichtige groei,

· hanteren van zogenaamde fiskale en monetaire ekonomies- politieke instrumenten,

· reguleren van de markt,

· en ook het ter hand nemen van ekonomiese aktiviteiten die niet pasten in de logika van Das Kapital, als:

* produktie van basisgoederen: water, gas, elektriciteit,

* aanleg van een infrastruktuur: havens, (vaar)wegen, vliegvelden,

* verzorging van transport: vliegverkeer, spoorwegen,

* verzorging van (tele)kommunicatie, waaronder radio en tv.

Ze pasten niet in de logika van Das Kapital in die zin dat ze niet of onvoldoende winstgevend waren, dan wel dat de 'produkten' zich leenden voor 'free riders' gedrag (wel van profiteren, maar niets betalen). Om dit alles te kunnen doen, tapte en tapt de Staat financiële middelen af in de vorm van belasting (logika van de macht) of leende zij geld tegen rente (logika van Das Kapital).

Ideologiese rimram

Zo teruggebracht op z'n principes, wordt ook de ideologiese rimram van 'financieringstekort', 'lastenverzwaring' en dergelijke zichtbaar. We kunnen namelijk stellen dat elke gulden die de Staat via de belasting aftapt, weer in de private sfeer geïnjekteerd wordt. Alleen dat aftappen, maar ook de injektie, geschiedt volgens de logika van de macht. Populair gezegd: het gaat niet volgens de regels van de markt. Maar de betreffende gulden verdwijnt niet (tenzij hij naar het buitenland gaat). Hij komt terug in de vorm van ambtenarensalarissen, de prijs die de Staat aan een bruggenbouwer betaalt of het leger voor geweren enzovoort. Gaat de Staat daarentegen geld lenen op de Kapitaalmarkt en de rente betalen uit belastinginkomsten, dan lopen de twee logika's door elkaar. Maar ook dan is er geen sprake van lastenverzwaring in de zin van dat er uit de ekonomie iets verdwijnt. Lastenverzwaring in de zin van kwijtraken geldt slechts voor een groep en dat ten gunste van een andere groep, voor wie het een verlichting van de lasten is.

Transnationalisatie

Na deze wat lange aanloop is het wellicht mogelijk in te zien waarom privatisering in het huidige tijdsgewricht gewoon doorgaat, ook al kloppen de argumenten niet. Het antwoord luidt ook hier weer: globalisering (inklusief technologie-ontwikkeling). Over het hoe en waarom van globalisering heb ik in Solidariteit zo vaak geschreven dat het hier achterwege kan blijven. Het effekt van de globalisering komt, voor wat de beide logika's betreft, op het volgende neer:

· De logika van het kapitaal heeft door de transnationalisatie van het kapitalistiese produktie- en distributieproces een transnationaal karakter gekregen.

· De logika van de macht, voor zover het de staatsmacht betreft, is per definitie nationaal.

Dit impliceert dat de logika van het kapitaal die van de staatsmacht heeft overvleugeld. Omdat deze verhouding niet meer omkeerbaar is, lijkt het er inmiddels op dat de Staat haar bedrijven en ook andere onderdelen daartoe uitrust. En deze vervolgens maar toevertrouwt aan de logika van het kapitaal, nu gekonkretiseerd in de internationale kapitalistiese jungle: op hoop van zegen. De Staat heeft zijn handicap een nationale institutie te zijn, onderkend en aanvaard. Tot die uitrusting van de staat behoren dan:

· bedrijven en onderdelen toevertrouwen aan, het liefst nette en redelijk betrouwbare, private aandeelhouders,

· zelf als 'private' mede-aandeelhouder nog een vinger in de pap houden,

· zijn werknemers bijbrengen dat ze zich in de toekomst meer moeten laten leiden door de logika van het kapitaal.

Dit lijkt nu de inhoud van het hedendaagse 'privatiseren', hetwelk doorgaat ook al wordt de doktrine van het goedkoper werken door de realiteit gelogenstraft. De-nationalisatie zouden we dat ook kunnen noemen.

Gedachten over tegenstrategie

Als het gaat om een tegenstrategie die werknemers de bescherming biedt welke ze in het tweede en derde kwartaal van deze eeuw ook hadden (verzorgingsstaat), dienen we te bedenken dat met verdamping van de staatsmacht de macht als zodanig niet verdwijnt. Alleen wordt die macht niet meer door een mandaat van God, noch door een mandaat van het volk gelegitimeerd. Voor zover dit nog 'legitimatie' genoemd mag worden, is macht in het transnationale kapitalisme ontleend aan (het kommando over) rijkdom, met alle bijkomende verschijnselen vandien, zoals willekeur, geweld, korruptie en dergelijke.

Bij de ontwikkeling van een tegenstrategie dienen we ook te bedenken dat de historiese fase waarin het globaliseringsproces zich bevindt, het niet mogelijk maakt al een blauwdruk te presenteren. We kunnen ons wel laten inspireren door het verleden en door vermoedens over de toekomst. Dit brengt me tot de volgende overpeinzingen.

· Organisaties van werknemers, met name vakorganisaties, kunnen internationale netwerken kreëren en aktiveren.

· Bijvoorbeeld geïnitieerd door de ILO, kunnen regelmatig konferenties en internationale kongressen (van het kaliber 'Rio' op het terrein van het milieu) georganiseerd worden. (ILO: Internationale Arbeidsorganisatie). Bijeenkomsten, waarop de nieuwe transnationale kapitalistiese ekonomie in kaart wordt gebracht; haar problemen, tegenstellingen en kontradikties plus de uitwerking daarvan. Bijeenkomsten die tevens het tegengeluid laten horen tegen WTO, MAI en dergelijke. (WTO: Wereldhandelsorganisatie; MAI: Multilateraal Akoord inzake Investeringen).

· Scholingsmateriaal voor de 'modale mens' kan ontwikkeld worden, waardoor inzicht ontstaat in het verband tussen de werking van het transnationale kapitalisme en de dagelijkse situatie in de kleine wereld van het individu.

· Evenzo kan scholingsmateriaal ontwikkeld worden dat opvoedt in onderlinge solidariteit tussen die kleine wereldjes, waar ook in het wereldkapitalisme.

· Bijvoorbeeld gelegitimeerd door een mandaat van de Verenigde Naties kunnen instanties in het leven geroepen worden die wederom uitgerust zijn met feitelijke macht. Macht, zoals in de nationale kontekst regeringen en ministeries, teneinde het private transnationale kapitalisme te kunnen korrigeren, wanneer de uitwerking van zijn a-humane logika een inhumane gedaante krijgt.

Wim Boerboom
(medewerker Katholieke Universiteit Brabant)