welkom
edities
inhoud

Het management blijven volgen - lean production

Het zout van de kapitalistiese utopie

Dit is één van de konklusies van Tony Smith - hoogleraar filosofie universiteit Iowa, Amerika - tijdens een bijeenkomst georganiseerd door de SAP-vakbondskommissie, 8 juni 1996 in Amsterdam. Hier een samenvatting van zijn inleiding.

Overgangsfase

In zijn benadering van lean production koncentreert Tony Smith zich op de wetenschappelijke literatuur in de 'hogere kringen' van het management waarin een kapitalistiese utopie wordt gepropageerd. Er zijn ook 'klassieke' visies - kapitaal moet akkumuleren ten gunste van een maximaal profijt voor de aandeelhouders - maar deze zijn in de minderheid en in al hun eerlijkheid overbekend.

In de propaganda van de kapitalistiese utopie is sinds eind jaren tachtig een verschuiving in de ideologiese argumentatie opgetreden. De idee van een snelle doorbraak naar harmonieuze verhoudingen is verlaten, omdat de toenemende sociale ontwrichtingen als gevolg van lean production dat niet rechtvaardigen. Vasthouden aan dat idee wordt dan ook gezien als op de langere termijn schadelijk voor het kapitaal. Daarom worden de effekten van een strategie van kostenvermindering, in het bijzonder de arbeidskosten, voorgesteld als tijdelijk, als een kenmerk van een overgangsfase. Eénmaal door die fase heen zal ook de arbeidersklasse volop profiteren van de zegeningen van lean production. Dit ideologies appèl is een reden te meer de argumenten vóór lean production aan een nader onderzoek te onderwerpen. Het gaat tenslotte om het speerpunt van de herstrukturering. In dit proces van omvorming onderscheidt Tony Smith vier dimensies. Het arbeidsproces, de organisatie van het kapitaal, de relatie tussen kapitaal en konsumenten, het type technologie. Hij loopt ze één voor één langs, eerst vanuit de visie van het management, daarna volgt zijn kommentaar.

Arbeidsproces

Op het nivo van het arbeidsproces claimt het management drie veranderingen die zowel in het voordeel zijn van de ondernemer als van de arbeider:

1. de deel-arbeid met enkelvoudige, steeds herhalende taken gaat over in taakkombinaties ('multi-skilling'),

2. de geïsoleerde op het individu toegesneden arbeidstaken worden vervangen door een taken-pakket in team-verband,

3. de scheiding tussen hand- en hoofdarbeid wordt opgeheven in geïntegreerde kennis-aktiviteiten (de erkenning van de arbeider als kennisdrager).

'Multi-skilling' stelt de ondernemer in staat de afzonderlijke taken uit het produktieproces te verwijderen die geen toegevoegde waarde leveren aan het eindprodukt - schoonmaak, onderhoud enzovoort. Dit leidt tot een verbetering van de kwaliteit van het produkt. Kennisarbeiders worden aangemoedigd hun ideeën, inzichten en kreativiteit in te brengen om het produktieproces efficiënter te laten verlopen. Hierdoor wordt een permanente verbetering ('kaizen') van de arbeidsproduktiviteit mogelijk. Kleinschalige en geleidelijke verbeteringen zijn effektiever dan een plotselinge breuk met het verleden. Deze deelname van de arbeiders is echter niet te verwerven door de benadrukking van kostenvermindering op de korte termijn; daarom dient een perspektief van werkzekerheid op de langere termijn geboden te worden.

Organisatie

Op het nivo van de produktie-organisatie wordt de overgang gemaakt van een pyramide-struktuur naar een kern-ring model, van een vertikale integratie van een veelheid van aktiviteiten naar een platte organisatie met een beperkt aantal gespecialiseerde aktiviteiten. Dat betekent dat:

- arbeid die geen toegevoegde waarde oplevert, verplaatst wordt naar bedrijven in de ring(en),

- tijdelijke kontrakten met (nieuwe) toeleveranciers aanpassingen op marktveranderingen vergemakkelijken,

- drastiese afslankingen van het dure burokratiese apparaat de besluitvorming versnellen.

De starre en trage 'Orwell'-ondernerning, gebaseerd op permanente kontrole, maakt plaats voor wisselende netwerken van kapitaal ('virtual company'). Deze verkorten door onderlinge just-in-time relaties de doorlooptijd en verlagen de onderzoekskosten.

Konsumenten en technologie

De propagandisten van de lean production leggen de meeste nadruk op de veranderde positie van de konsumenten. Voor het eerst in de geschiedenis van het kapitalisme is er sprake van een ware soevereiniteit van de belangen van de konsumenten. Aan de gestandaardiseerde produktie komt een einde. Door haar grote omvang zijn de kosten per eenheid produkt laag, maar om daarvan het volle profijt te trekken moet de produktie voortdurend uitgebreid worden. Lean production daarentegen biedt met een flexibele technologie en arbeidskracht alle voordelen van een ekonomie 'of scale'. Dat wil zeggen: serieproduktie in grote diversiteit die kleine marktsegmenten en uiteindelijk de wensen van de individuele konsument bedient.

De dimensie van de technologie kompleteert de voorgaande drie veranderingen, is daarvoor een voorwaarde. De komputertechnologie maakt een verregaande decentralisering door. Een centraal hoofdstation ('mainframe') beheerst door een klein informatiesysteem waarop vele terminals zijn aangesloten, maakt plaats voor een netwerkmodel dat de 'komputermacht' verspreidt door de organisatie. Zo wordt de informatie toegankelijk voor de teams, is de kennisarbeider mogelijk, evenals het systeem van just-in-time, wordt het midden-management overbodig en kunnen de gegevens van de konsumenten verzameld en snel beantwoord worden.

Uitputting

Vooraf aan zijn kommentaar op deze omvormingen gaat Tony Smith in op een aantal veel gehoorde opmerkingen.

* 'Het is allemaal propaganda.' Inderdaad, het wensbeeld in de 'business press' valt niet samen met de werkelijkheid van de produktie. Maar alleen al vanwege de doorwerking in de 'gewone media' dienen de argumenten ernstig genomen te worden.

* 'Er is niets nieuws onder de zon.' Overeenkomsten met eerdere systemen zijn geen reden de ogen te sluiten voor veranderingen.

* 'Er zijn grote verschillen.' Zeker, de ontwikkeling naar lean production is ongelijk in sektoren en regioos, dat laat onverlet dat er sprake is van een nieuw type produktie-organisatie.

* 'Het is geen algemene trend.' Ook al zijn er nog vele 'oude ondernemingen', doorslag gevend is niet de kwantiteit. De dynamiese sektoren met de hoogste surpluswinsten en de belangrijkste klassenkonflikten zijn altijd en voorbeeld.

Tony Smith hecht veel betekenis aan de plaats van lean production in de lange golf en ekonomiese neergang sinds het midden van de jaren zeventig. In tegenstelling tot een lange periode van expansie met weinig risikovolle investeringen en vernieuwingen, aanvaardt het kapitaal het risiko van ingrijpende veranderingen. Dit geschiedt onder druk van de scherpe konkurrentie en uit vrees voor devaluatie en faillissement. En is gericht op een fundamenteel herstel en behoud van de winsten. Lean production is daar een uitdrukking van. Niet in de vorm van een totale, frontale aanval op de verworvenheden van de arbeidersklasse, maar als een geleidelijke, uitgerekte en konstante uitputting.

Realiteit

Daarmee is de funktie van de hiervoor beschreven veranderingen aangegeven. De verschuiving naar 'multi-skilling' is de praktijk een verhoging van de arbeidsintensiteit. In de oude 'Orwell' fabriek in de VS werkte een arbeider 45 sekonden van een minuut. Met de meerdere taken, waarbij de arbeider van de ene naar de andere taak overgaat, werkt hij 57 sekonden per minuut. Met het team koncept probeert het kapitaal de bestaande werkregels uit te roeien. Regels die in de loop der tijd na strijd en via cao's zijn gevestigd, worden vervangen door een diktaat van het management. In de VS wordt bijvoorbeeld de arbeidstijd in ploegen tot 12 uur verlengd.

Via de strategie van permanente verbetering verzamelt het management de kennis waarover het zelf niet beschikt. Veel vanzelfsprekende werkervaring wordt opgenomen ('geobjektiveerd') in technieken die het produktieproces meer moeten stroomlijnen. Deze ontwikkeling naar de kennisarbeider is een poging de machtsbalans in de richting van het management te verschuiven. Bij stakingen blijkt in de VS het management in staat te zijn de produktie te laten draaien en werkwilligen van buiten snel te kunnen trainen.

Het kern-ring model tracht de arbeidersklasse verder te verdelen. De scheiding tussen verschillende groepen (in de VS vooral tussen wel en niet georganiseerden) bemoeilijkt een gemeenschappelijke aktie voor loonsverbetering. Een zelfde obstakel is de voortdurend dreigende uitbesteding naar kleinere bedrijven met lagere lonen.

Voordelen kapitaal

Naast de stijging van de meerwaarde produktie, liggen de voordelen van liet kapitaal bij lean production in:

* De beheersing van de ideologiese apparaten in het bijzonder de populaire media.

* De kontrole over de staat door wijzigingen in de arbeidswetgeving herschrijving van wetten naar een verdere samenwerking van kapitaal en arbeid.

* De inlijving van een deel van de arbeidersbeweging in de ideeën van een kapitalistische utopie in de VS geldt dat met name voor een deel van de 'linkse intellektuelen'; zij verwijten het management dom te zijn door onvoldoende te koersen op participatie en niet in te zien dat op lange termijn de belangen van kapitaal en arbeid samenvallen.

* De verleiding van de konsumenten dat nu eindelijk hun wensen gehoord zullen worden - de suggestie van konsumptie op individuele maat is voor velen attraktief.

Tegen spraken

Tegenover deze voordelen van het kapitaal staan mogelijke, nieuwe openingen voor arbeidersstrijd:

* Lean production kent een aantal kwetsbaarheden, in het bijzonder de scherpe onderlinge afhankelijkheid van bedrijven door het systeem van just-in-time - in een recente staking bij General Motors had stopzetting van de produktie in één fabriek (Dayton, Ohio) tot gevolg dat 27 van de 29 fabrieken stillagen - de produktie daalde met 75 procent en de staking kostte GM 750 miljoen dollar.

* De grote afhankelijkheid van de kennis van de arbeiders, hun bereidheid deze in te zetten voor een efficiëntere produktie, de vorming van teams en de gedecentraliseerde komputermacht vormen voor het kapitaal een risikofaktor - tegelijkertijd wordt daar mee meer en meer duidelijk dat de zelforganisatie van arbeiders op basis van hun belangen nodig is - verdediging van de direkte belangen, met name van de kernarbeiders, is een uitzichtloze weg die aantoont dat een herbezinning op de strategieën van de vakbeweging nodig is.

* De suggestie van de autonome konsument wordt voortdurend gelogenstraft door de verspillende reklame en de dalende koopkracht de exploitatie van kinderen in de reklame roept een toenemende weerstand op - ook wanneer het konsumentisme gezien wordt als een kompensatie voor de groeiende ekonomiese en sociale onzekerheden kunnen de rampzalige effekten op het milieu niet meer ontkend worden - konsumentisme kent zijn terechte geneugten, maar de bevrediging van de behoeften wordt hol bij de onmogelijkheid tot aktieve participatie in het werk, thuis en in het leven in het algemeen.

* De propaganda voor lean production als een kapitalistiese utopie stuit op de tegenstrijdigheden die dit systeem bevat - werkzekerheid blijft uit, sociale zekerheid brokkelt af, vaardigheden worden vernietigd, kennis wordt afgenomen en beslissingsbevoegdheden van de teams blijven beperkt - de schone beloften worden niet waar gemaakt en de utopie zal uitblijven.

Deze kwetsbaarheden en tegenspraken rechtvaardigen, volgens Tony Smith, de twijfels of lean production voor het kapitaal een suksesvol projekt is om uit de lange ekonomiese neergang te komen. Voor 'links' bevatten ze de opdracht tot bezinning op de huidige strategieën en hierin ligt de aktualiteit van een socialisties alternatief.

Hans Boot

Tony Smith, Lean Production: A capitalist Utopia?, International Institute for Research and Education, 1994 Amsterdam.