welkom
edities
inhoud

Kernbewapening na ontwapeningsakkoord

Het Gorbatsjow gambiet *)

De belangrijkste hinderpaal wordt momenteel gevormd door een groep westduitse politici die bekend staat onder de naam 'Stahlhelm-fraktie'. Hun leiders zijn oorlogsminister Wörner en CDU-fraktieleider Dregger. Maar de slimme onderhandelingstaktiek van het Kremlin heeft deze groep alle argumenten uit handen geslagen. Ze klampen zich nu wanhopig vast aan 72 snel verouderende Pershing-IA raketten (bereik: 740 km, dus tot aan Warschau; explosieve kracht tot 40 maal de bom van Hirosjima). De meeste westerse kommentatoren denken dat een kompromis op dit punt gemakkelijk kan worden bereikt. De Pershings kunnen bijvoorbeeld niet worden vervangen, begin jaren negentig worden ze sowieso uitgefaseerd en er zijn nu al problemen met onderdelen. De politiek van de Stahlhelm-fraktie bestaat dan ook puur uit het winnen van tijd. Hun achterhoedegevecht is erop gericht om een akkoord uit te stellen tot na november. Vanaf die tijd wordt bekrachtiging van een verdrag nog tijdens de regering Reagan vrij moeilijk. Volgend jaar zijn er verkiezingen in de Verenigde Staten en een volgende regering levert misschien nieuwe kansen op.

Bluf bod Reagan

Wat is de verklaring voor de situatie waarin wij ons nu bevinden? Het is beslist een handige zet van partijleider Gorbatsjow geweest om alsnog in te gaan op de door Reagan in 1981 aangeboden nuloptie (niet plaatsen van kruisraketten en Pershing-II's in ruil voor ontmanteling van alle SS-20's). Tot grote schrik van de NAVO heeft Gorbatsjow er nog een schepje bovenop gedaan door al zijn raketten tussen 300 en 1000 km in te leveren, een gebied waarop de NAVO alleen de 72 Pershing-IA's heeft. De nuloptie werd destijds door de vredesbeweging terecht afgedaan als een stukje demagogie waarvan tevoren vaststond dat de Russen het niet zouden aksepteren. Nu de amerikaanse president wordt uitgenodigd zijn blufbod waar te maken zou een weigering enorm gezichtsverlies opleveren. En passant kan worden opgemerkt dat de nuloptie destijds vooral werd aangeboden om de europese vredesbeweging de wind uit de zeilen te nemen. Voor de amerikaanse president zijn echter ook andere overwegingen van belang. Met een akkoord kan Reagan zijn in de Irangate-affaire geschonden imago enigszins herstellen. Er schijnt hem nogal wat aan gelegen te zijn om op positieve wijze in de geschiedenisboekjes te komen.

Van meer belang is vermoedelijk een verschuiving in de militaire opvattingen in de VS. In de eerste periode van het Reagan-regiem waren radikale ideeën over grootschalige nukleaire oorlogsvoering in Europa populair. Kruisraketten en met name de Pershing-II pasten in dat beeld. De laatste jaren zijn die geluiden geleidelijk verstomd en vervangen door een meer opportunistiese politiek, waarvan Irangate het symbool is geworden. Al te veel illusies moet men zich hierover ook weer niet maken. Het grootscheepse moderniseringsprogramma van de nukleaire strijdkrachten gaat onverminderd door, de vlootpolitiek is bij uitstek agressief en de lust in avonturen in de Derde Wereld lijkt bij het Pentagon weer toe te nemen. De operationele doktrine van de amerikaanse landmacht is nog steeds de beruchte Airland Battle, die uitgaat van gekombineerde inzet van konventionele en nukleaire middelen.

Ekonomiese hervorming Gorbatsjow

Aan russiese kant zien we ook een verschuiving in denkbeelden over oorlogsvoering. Volgens de westduitse 'Spiegel' (nr. 19/1987) "neemt de NAVO nu al jaren een 'konventionalisering' waar in het militaire denken van het Pakt van Warschau - oefeningen worden gespeeld zonder gesimuleerde inzet van kernwapens, alle nieuwe Russische raketten voor de korte afstand kunnen ook konventionele ladingen dragen en tenslotte heeft de Sovjet-Unie officieel afgezien van het als eerste inzetten van kernwapens."

De betekenis van een akkoord over raketten in Europa is voor de russen vooral gelegen in de perspektieven voor verdere onderhandelingen met de volgende amerikaanse regering. Gorbatsjow heeft voor zijn ekonomiese hervormingsplannen beslist een vermindering van de militaire uitgaven nodig. Dat is mogelijk wanneer akkoorden worden bereikt over het niet of ten dele invoeren van nieuwe generaties wapens. Door nu met Reagan een beperkt akkoord te sluiten hoopt Gorbatsjow in de toekomst de ultrakonservatieve amerikaanse oppositie tegen wapenakkoorden de wind uit de zeilen te nemen. Verder is met name het verdwijnen van de Pershings voor de russen belangrijk, een punt waarop ik terug kom.

Westdultse vredesbeweging

Tenslotte de westduitsers. Zij liggen nog steeds dwars, maar hebben bijzonder weinig speelruimte. Dat bleek in mei. Washington bood toen aan met de russen geen akkoord te sluiten, mits de NAVO-partners bereid waren in het bereik tussen 500 en 1000 km raketten bij te plaatsen. Die zouden dan in Duitsland moeten komen. Maar de duitsers durfden niet uit angst voor een nieuwe opleving van de vredesbeweging. Kort nadat tussentijdse verkiezingen in Hamburg en de Palts een nederlaag voor de regerende CDU hadden opgeleverd, maakte de regering in Bonn bekend dat zij de dubbele nuloptie (500 - 2000 km) in principe aanvaardde. Opnieuw een blijk van de indirekte invloed van de vredesbeweging.

Neutronenbom

Wat zijn nu de gevolgen van een akkoord op basis van de dubbele nuloptie? De raketten met een bereik tussen 500 en 1000 km zijn slechts pionnen in het spel. Voor de betekenis van het verdwijnen van Pershing-II's en kruisraketten moeten we terug naar het NAVO-dubbelbesluit van 1979. Politiek gezien moet dit besluit altijd beoordeeld worden tesamen met de eraan voorafgaande neutronenbomepisode. De neutronenbom was een middel van de amerikaanse militairen om een kernoorlog in Europa mogelijk te maken door de neveneffekten van radio-aktieve besmetting wat te beperken.

President Carter vroeg aan de europese partners om medeverantwoordelijkheid te dragen voor plaatsing. Dat leidde tot de opkomst van de vredesbeweging en aarzelingen bij de europeanen. Carter besloot toen zijn voorstel in te trekken, wat een krisis in de NAVO tot gevolg had. De amerikanen waren kwaad dat de europese regeringen de konfrontatie niet op eigen gezag aandurfden. De europeanen vonden het amerikaanse beleid zwak en aarzelend. Pro-atlantiese politici aan beide kanten van de oceaan (o.a. Helmut Schmidt) probeerden de eenheid in de NAVO te herstellen. Hun oplossing was het dubbelbesluit waarmee het lot van Europa definitief aan dat van Amerika werd gebonden en de NAVO gered. Om het beleid aan de europese bevolking te verkopen werd de dreiging van de SS-20's opgeklopt.

Kruisraketten

Militair gezien moet onderscheid worden gemaakt tussen kruisraketten en Pershing-II. De kruisraketten zijn langzame wapens die deel uitmaken van een veel groter amerikaans bewapeningsprogramma voor kruisraketten aan boord van vliegtuigen, duikboten en oppervlakteschepen. Plaatsing op land levert weinig militaire voordelen op, maar grote politieke. Omdat ze een groot bereik hebben, kunnen ze namelijk ook in de meer naar achter gelegen NAVO-landen worden geplaatst, een symbool voor de eenheid van de NAVO.

De Pershing-II's hebben een veel korter bereik en moeten in West-Duitsland worden opgesteld om de Sovjet-Unie te kunnen raken. Ze kunnen dat in enkele minuten en zijn daarmee een wapen voor een nukleaire verrassingsaanval op vijandelijke kommando- en regeringscentra. Een pistool op de borst van de Sovjet-Unie.

Het verdwijnen van de op het vasteland geplaatste kruisraketten heeft daarentegen weinig militaire betekenis. In december 1982 is het eerste squadron B-52G bommenwerpers in de VS paraat geworden. Elk vliegtuig is uitgerust met 12 kruisraketten. Begin 1985 waren er al vijf squadrons van de modernere B-52H uitgerust met 20 kruisraketten per toestel. Deze bommenwerpers kunnen naar Europa vliegen en daar op veilige afstand van de russiese luchtafweer hun kruisraketten afvuren. In november 1985 werd de eerste amerikaanse duikboot met kruisraketten uitgerust. De machtige slagschepen, die onder Reagan weer in gebruik zijn genomen, zijn uitgerust met elk 32 kruisraketten. In totaal gaat het om een programma van 3400 raketten voor bijna 200 schepen.

Kompensatie na akkoord De vredesbeweging zal zich erop moeten voorbereiden dat de situatie ingewikkelder wordt na het verdwijnen van de raketten voor de middellange afstand. Op dit moment lijken de NAVO-burokraten in Brussel behoorlijk aangeslagen. De vorige europese opperbevelhebber Rogers verklaarde voor zijn vertrek 'buikpijn' te hebben van de dubbele nuloptie. In dezelfde periode werd de situatie op het NAVO-hoofdkwartier in Brussel door anonieme NAVO-zegslieden zelf als 'chaoties' omschreven. Er zal echter de komende tijd zeker een poging gedaan worden om het verloren gegane terrein te herwinnen. Generaal Wolfgang Altenburg, de voorzitter van het militaire komitee van de NAVO dat bestaat uit de bevelhebbers van de verschillende landen, heeft de rekening al gepresenteerd. Tijdens het voorjaarsoverleg van de NAVO verklaarde hij dat de prijs voor een nukleair ontwapeningsakkoord moet bestaan in het opvoeren van de uitgaven voor konventionele bewapening. Verder eiste Altenburg kompensatie voor het verdwijnen van kruisraketten op land en Pershing-II's in de vorm van extra nukleaire bommenwerpers en kruisraketten op vliegtuigen en schepen in Europa. Daarnaast staat er nog een uitbreiding en modernisering van de nukleaire gevechtswapens te land voor korte afstand op stapel.

Uitbreiding en modernisering

De volgende maatregelen worden momenteel overwogen:

* Uitbreiding van het aantal F-111 nukleaire bommenwerpers op de britse bases Lakenheath en Upper Heyford. Deze vliegtuigen werden bekend door de konventionele inzet tegen Libië vorig jaar.

* Plaatsen van B-52's met kruisraketten in Engeland.

* Plaatsen van met kruisraketten uitgeruste schepen onder het kommando van de europese NAVO-bevelhebber.

* Invoering van de opvolger van de nukleaire Lance raket-artillerie in Europa. De opvolger zou 300 km ver kunnen schieten (twee keer zover als zijn voorganger) en heeft een veel betere trefkans. De Lance is ook in gebruik bij de nederlandse landmacht en wel in Havelte. De amerikanen willen daarbij het huidige arsenaal van 88 Lance-systemen opvoeren tot 400.

* Invoering van een lucht-grondraket (zogenaamd stand-off wapen), dat vanaf vliegtuigen kan worden gelanceerd en ook een nukleaire lading kan hebben. Tot nu toe zijn alleen de amerikaanse en britse luchtmacht genoemd als kandidaten. Of er ook plannen zijn om de nederlandse F-16 met een dergelijk wapen uit te rusten is mij niet bekend.

* Verplaatsing van een modernere versie van het F-15 vliegtuig naar Europa. Deze F-15E is speciaal geschikt voor nukleaire bombardementen. F-15's van een ouder type zijn momenteel gestationeerd op de amerikaanse basis Soesterberg.

Nieuwe taken vredesbeweging

Het ziet er dan ook naar uit dat de doelen waarop de vredesbeweging zich in de komende jaren zal richten, veelvormiger zullen zijn dan in de afgelopen periode. Het zal niet zo zijn als in de afgelopen periode toen een enkel wapensysteem, de kruisraket, er uitsprong.

Wel zal op korte termijn druk moeten blijven worden uitgeoefend om vertragingsoperaties van de NAVO bij een akkoord over de raketten op middellange afstand tegen te werken. Zoals hiervoor aangegeven is het met name de angst voor de vredesbeweging die de speelruimte van de tegenstanders van een akkoord binnen de NAVO beperkt. Op wat langere termijn zal echter aktie gevoerd moeten worden tegen een heel skala van al dan niet nukleaire bewapeningsmaatregelen die de NAVO-top in petto heeft voor het geval de kruisraketten en Pershing-II's worden teruggetrokken. Daarbij dient met name ook meer aandacht te worden geschonken aan de offensieve amerikaanse maritieme politiek. Deze bestaat erin dat met kruisraketten bewapende zeeschepen zich in tijden van krisis naar de thuiswateren van de Sovjet-Unie begeven. Nederland ondersteunt deze politiek, waarmee onder Reagan is begonnen, volledig en speelt met onze marine een aanvullende rol. In een interessant artikel in NRC-Handelsblad van 5 augustus 1987 schrijft de amsterdamse politicoloog M. Delaere hierover: '(...) wanneer plaatsing van kruisraketten op zee hand in hand gaat met voortzetting van een offensieve marine planning, dan valt het ergste te vrezen voor de stabiliteit in tijden van acute krisis.'

Europese militaire zuil

Tot slot dient de vredesbeweging stelling te nemen tegen een zich aftekenende europese optie in de militariseringspolitiek. Het nu opduiken van deze optie is logies. Zoals het plaatsen van kruisraketten een symbool was voor de eenheid van de NAVO, zo zou het verdwijnen van deze raketten het begin kunnen zijn van een geleidelijke militaire aftocht uit Europa. De afgelopen maanden is de europese militaire lobby dan ook druk bezig zich te reorganiseren. Volgens een bericht uit de International Herald Tribune van 13 april 1987 is er een besloten bijeenkomst van europese toppolitici in Rome geweest. Deelnemers waren onder anderen Fabius, Colombo, Heath, Tindemans, Barzel, Carsttens, Chabam-Delmas, Steel en Delors. Ze hebben een 'Aktiekomitee voor Europa' opgericht, dat moet pleiten voor een eigen europese militaire politiek ter versterking van die van de VS. De slotverklaring roept op tot het kreëren van een 'europese zuil onder de NAVO'.

De aktiviteiten van deze lobby zijn de afgelopen maanden merkbaar geworden in verhalen n de internationale pers over uitbreiding van de franse nukleaire bescherming tot Duitsland, plaatsing van de franse neutronenbom aldaar, ontwikkeling van een gemeenschappelijke brits-franse kruisraket en plannen voor gezamenlijke duikbootpatrouilles.

Ook de gezaghebbende Financial Times schrijft op 18 mei in een kommentaar dat een nuloptie 'een belangrijke herziening in de NAVO en in Duitsland met zich mee zal brengen ten aanzien van de militaire regelingen die nu vereist zijn om de geloofwaardigheid van de nukleaire afschrikking in Europa overeind te houden.'

Het zal voor de vredesbeweging zaak zijn deze ontwikkelingen met argusogen te volgen.

29 augustus 1987

Kees Kalkman (Lid van de redaktie van Amok, Anti-militaristies onderzoekskollektief)

Amok geeft een anti-milltaristies tijdschrift uit. Abonnement f 17,50 of f 25,-. Verder heeft Amok een uitgebreid dokumentatie-centrum, houdt een wekelijks spreekuur, doet onderzoek en geeft regelmatig brochures uit.
Adres: Esdoornstraat 14, 3551 AJ Utrecht, telefoon 030-442 122. Giro 5567607.

*) Gambiet: term uit het schaakspel, waarbij een speler één of meerdere stukken opoffert om daardoor een betere positie te bereiken.

Foto 1 (299 Kb)

Foto 2 (303 Kb)