welkom
edities
inhoud

Amerikaans romanschrijver John Steinbeck - een eeuw na zijn geboorte.

Onder en over de mensen

Het zijn de eerste regels uit de roman Cannery Row van John Steinbeck (1902-1968). In de zomer van 2001 heb ik enige weken in Monterey doorgebracht. Ooit werd deze vissersplaats overheerst door de visconservenfabrieken en door uitbuiting van arbeiders. Het is nu een mooi toeristenstadje aan de Stille Oceaan, vier uur zuidwaarts rijden van San Francisco. Maar door met verbeeldingskracht rond te kijken en met behulp van Cannery Row (en Tortilla Flat en Sweet Thursday) gaat het onstuimige verleden wel spreken. In Tortilla Flat duidt Steinbeck Monterey eveneens aan: "Monterey ligt aan de voet van een heuvel, met een blauwe baai onder zich en een bos van rijzige, donkere dennenbomen er achter. De laagst gelegen delen van de stad worden bewoond door Amerikanen en Italianen, die vis vangen en inmaken. Maar op de heuvel zelf, waar het bos en de stad ongemerkt in elkaar overgaan, waar de straten nog niet geasfalteerd zijn en waar nog geen lantarens op de hoeken van de straten staan, woont de oorspronkelijke bevolking van Monterey, en deze is nog even verschanst als de Aloude Britten in Wales. Dat zijn de paisano's." Door deze mensen met een mengeling van Spaans, Indiaans, Mexicaans en Kaukasisch bloed komen we te weten hoe primair het leven kan zijn.

Tijdens zijn jeugd brachten Steinbecks ouders de zomermaanden met hun kinderen door in Monterey en het daarnaast gelegen Pacific Grove. John Steinbeck woonde er met zijn eerste vrouw van 1930 tot 1936 en met wat tussenpozen in de jaren veertig. Deze omgeving inspireerde hem tot het schrijven van heel wat romans, waarin zijn vriend de zeebioloog Ed Ricketts als Doc een centrale rol speelt. Monterey eert deze befaamde burgers met twee mooie bustes. In 2002, honderd jaar na Steinbecks geboorte, wordt alom in dit deel van Californië aandacht besteed aan deze grote zoon.

Sociale geschiedenis

John Steinbeck (Nobelprijswinnaar voor de literatuur in 1962) schrijft met milde ironie, compassie, inlevingsvermogen en een grote sociale bewogenheid over karakteristieke figuren en groepen aan de onderkant van de samenleving. Maar hij heeft ook veel lichtere, vermakelijke kost op zijn naam staan. Met zijn klassiekers heeft hij vele lezers aan zich gebonden. Het epos Druiven der gramschap (The Grapes of Wrath) zette de Verenigde Staten bij de uitgave in 1939 op zijn kop. De verhuizing van de boerenfamilie Joad die door de enorme zandverstuivingen van haar grond wordt gejaagd en van Oklahoma naar Californië trekt, is aangrijpende sociale geschiedenis. Deze mensen beleven op hun lange tocht allerlei avonturen, lijden ontberingen, sommigen overlijden, worden op zijn zachtst gezegd weinig gastvrij ontvangen en Californië is allerminst het beloofde paradijs. De familie Joad symboliseert het intense drama van honderdduizenden kleine boeren en landarbeiders die vanuit het midden en het zuidwesten van de Verenigde Staten van hun land zijn verdreven. Op zoek naar een beter leven is ontbering en wanhoop hun lot. Het effect ervan was dat de Amerikaanse droom en de 'frontiersmyth' (het land van de grenzeloze mogelijkheden) waren verbrijzeld. Steinbeck werd vervolgens door conservatieven afgeschilderd als een gevaarlijke communist en in Salinas (gelegen nabij Monterey), waar hij was opgegroeid, door zijn dorpsgenoten als een paria behandeld. De tijden zijn wel veranderd. Nu staat er in deze Mexicaans aandoende plaats een naar hem genoemd museum dat evenals Steinbecks geboortehuis vele bezoekers trekt. Ik heb er met plezier rond gelopen.

Aanklacht

Net als bij zijn artikelen over migrantenarbeid in de San Francisco News kreeg Steinbeck het nodige te verduren. Bekende en minder bekende Amerikanen probeerden op een faire of gemene manier te weerleggen wat hij in Druiven der Gramschap poneerde. Henry Fonda speelt in de gelijknamige film de rol van Tom Joad, de zoon uit de familie met een gevangenisverleden. Steinbeck ontving de Pulitzerprijs voor deze sociale roman die door velen als zijn beste grote werk wordt gezien. Voor sommigen stak zijn ongeveer vijftien jaar later geschreven East of Eden dit werk wel naar de kroon.

In veel van Steinbecks romans zijn motieven uit de bijbel of van de Ridders van de Ronde Tafel van Koning Arthur verweven. Druiven der Gramschap is een klassiek document van en over de crisis van de jaren dertig en leest als een felle aanklacht tegen de kapitalistische maatschappij. Maar vanwege het geloof in het onvervreemdbare goede in de mens, stijgt het boven de sociale kritiek uit. Dat zal een reden zijn dat het nog steeds een bestseller is. Jaarlijks zijn er bijvoorbeeld sinds 1990 meer dan honderdduizend van verkocht.

Novelles als Muizen en mensen (Of mice and men), waarin de beide cowboys George en Lennie van ranch naar ranch trekken om werk te zoeken, De parel (The pearl), waarin Steinbeck verhaalt over Kino, de visser en zijn vrouw Guana en hun baby Coyotito en De vliegenvanger (The moon is down) over het lot van de burgers van een dorp in een bezet land, benemen de lezer de adem. Tot zijn laatste romans behoort Travels with Charley (Op reis met Charley), het eerste boek dat ik van hem las toen ik ongeveer dertig jaar geleden met de Verenigde Staten kennis maakte. Het gaat over Steinbecks wonderlijke ingetogen reis met zijn hond in een camper om het Amerika van begin jaren zestig te beleven.

Agitatie

Het is moeilijk te zeggen wat het effect van Steinbecks romans is geweest op de Amerikaanse arbeidersbeweging. In 1936 publiceerde hij het in linkse kringen gewaardeerde In Dubious Battle over een staking van appelplukkers, gebaseerd op de Tagus Ranch staking van 1933. De jonge communist Jim Nolan wordt in het agitatorische werk ingewijd door de oude door de strijd gestaalde Mac McLeod. Zij slagen er in om samen met de natuurlijke leiders van de landarbeiders London en Dahin een staking te organiseren. De stakers moeten zich staande zien te houden tegenover onderkruipers, intimidatie en geweld. Het verhaal is representatief voor veel stakingen destijds in de Verenigde Staten. Het is een bewogen politieke roman met een ingehouden beheerste woede over het lot van de migrantenarbeiders. Het laat zich lezen als een relaas over een oorlog in de bijna letterlijke zin van het woord, maar in dit verband tussen kapitaal en arbeid. Bij de lezer komt grote bewondering op voor de vasthoudendheid van de stakingsleiders en het geduld en het uithoudingsvermogen van de stakende arbeiders, maar dringen zich eveneens vragen op over de zin van een staking die tegen alles in wordt doorgezet. De hoofdpersonen ontaarden, het slot van het verhaal is gruwelijk. We zien hoe de effecten van de besluiten van anonieme hardvochtige werkgevers en gewelddadige rechtse bendes uitwerken op het verloop van de staking Deze partijen zelf blijven verder helaas buiten beeld.

Ondanks dit werk zal men Steinbecks naam niet snel in verband gebracht zien met de strijd van vakbondsmensen in de Verenigde Staten. In tegenstelling tot zijn tijdgenoot Upton Sinclair streefde Steinbeck geen organisatorische of politiek-maatschappelijke doeleinden na. En dat is mogelijk de reden dat zijn werk universeler en tijdlozer van karakter is. Hij manifesteerde zich niet als een politicus zoals de schrijvende socialist Upton Sinclair, die bij wijze van spreken voorop stond bij elke staking en bijvoorbeeld in 1934 om de positie van gouverneur van Californië streed voor de Democratische Partij. Steinbeck sprak bovendien een breder publiek aan. Niettemin heeft hij in enkele boeken en artikelen met zijn sociale opmerkingsgave de ogen van velen geopend voor de barre toestanden in een rijk land en voor de wereld achter de exotische façade. Steinbeck was geen studeerkamergeleerde. Nadat hij zijn studie aan de Stanford Universiteit afbrak, werkte hij jarenlang in allerlei baantjes. Hij verrichtte onderzoek voor zijn boeken door zich onder de mensen te begeven en alles zoveel mogelijk zelf te zien en te beleven. In de Tweede Wereldoorlog zat hij als oorlogscorrespondent in de frontlinies. Daarna reisde hij enige tijd met Robert Capa, bekend geworden als oorlogsfotograaf, door de Sovjet-Unie. Maar in de eerste plaats heeft hij in een groot aantal nog steeds veel gelezen romans mensen gewoon over allerlei zaken aan het denken gezet.

Harry Peer

Bronnen:
- Jackson J. Bewer, The True Adventures of John Steinbeck, Writer. Penguin Books. New York 1984.
- Martin Walker, Ameria Reborn. A twentieth-century narrative in twenty-six lives. Chapter 15. John Steinbeck and the American Voice, pp. 202-216. New York 2001.
- www.steinbeck.org
- www.93950.com