Zo maar een voorbeeldje

Waarom dit blad? U hebt in de 'Verantwoording' kunnen lezen wat we daarover te zeggen hebben. Maar kunnen we dan niet wat we weten willen uit de 'gewone' pers halen? We denken van niet. Natuurlijk menen we niet, dat alle journalisten geboren leugenaars zijn. Eenzijdig zijn ze vaak wel. We kregen een bedrijfskrant in handen. Daar gaan we eens op in. Misschien maken we daarmee duidelijk wat we bedoelen.

Het ene bedrijf na het andere komt in moeilijkheden. ADM, RSV, Fokker, ga zo maar door. De moeilijkheden zijn vóór alles van financiële aard. De opbrengst van het 'produkt' blijft steeds verder achter bij de kosten van voortbrenging - of het nu gaat om machines, wasknijpers of geleverde diensten. Wanneer de opbrengst langere tijd beneden de produktiekosten blijft, wordt er verlies geleden. Dan wordt geleidelijk aan het oorspronkelijk geïnvesteerde kapitaal opgesoupeerd. Daar komt natuurlijk ook eens een eind aan. Iedere rechtgeaarde ondernemingsleiding zal dan ook proberen dat proces te stoppen of, zo mogelijk, om te buigen, zodat er weer winst gemaakt wordt. Maar de mogelijkheden daartoe zijn beperkt. Om de 'schaar' van produktiekosten en opbrengst dicht te krijgen, zal men vooral proberen de eerste omlaag te krijgen. Aan de opbrengstkant valt er in een krimpende (wereld-)markt weinig te versieren.

AUTOMATISEREN - RATIONALISEREN

De produktiekosten kunnen verlaagd worden door de modernste apparatuur in te voeren. Daarmee kan veelal met minder kosten en in korter tijd een produkt opgeleverd worden, dat minstens even goed is als het vroegere. Maar daar duikt meteen een moeilijkheid op: die apparatuur moet gekocht en dus betaald worden. Het geld daarvoor is in de onderneming niet meer aanwezig. Anders zou men niet in de al geschetste problemen gekomen zijn. Er is echter een uitweg: lenen, bij partikuliere banken of bij een staatsinstelling. Maar dan moet er wèl rente betaald worden. Soms wat meer, soms wat minder, maar betalen moet men. Die rente komt dan bovenop de produktiekosten. Men zit dus in een vicieuze cirkel.

DE UITWEG

Natuurlijk zoeken ondernemers een uitweg uit dit dilemma. Ze proberen de loonkosten te drukken. Lonen, salarissen en sociale premies moeten omlaag. Dat gaat echter niet zó maar. De loontrekkers moeten geloven dat 'stapjes terug' goed zijn voor 'ons allemaal' en dat 'het nu eenmaal niet anders kan'. Als alles waar de mensen aan gewend geraakt zijn al te ruw wordt afgepakt, zou dat wel eens op sociale onrust, stakingen of zelfs opstanden kunnen uitdraaien. En dat is op zijn minst slecht voor de produktie ...

En zo begint er een ideologisch offensief, een stortvloed van propaganda. Heeft men bij het begin van de krisis geprobeerd die weg te praten, nu dat niet meer gaat wordt er uit een ander vaatje getapt. De 'noodzaak' van 'samen een stapje terug, goed voor ons allemaal' moet in de hoofden gehamerd worden. Alle professoren, politici, media, voor wie het voortbestaan van het kapitalisme een levensbelang is (of lijkt) ondersteunen, dat offensief. Ieder op zijn of haar manier.

BEDRIJFSKRANTEN

Ondernemingsleidingen, die over eigen publikaties beschikken, staan bij dat alles natuurlijk in de voorste rij. Ze draai en dàt stukje van de werkelijkheid naar voren dat hùn propagandadoelen het beste dient. En wijselijk verzwijgen ze alles wat het geloof in hun propaganda aan het wankelen zou kunnen brengen. Een sprekend voorbeeld van zulke eenzijdige 'voorlichting' vonden we onlangs in de 'Wolkenridder', het bedrijfsblad van de KLM. In een hoofdartikel wordt een suggestief beeld opgehangen van de huidige situatie van het bedrijf. Dat heeft in het boekjaar 1981/1982 een winst behaald van 0,7 cent per gulden omzet. Dit laat inderdaad niet veel ruimte voor nieuwe investeringen. In de praktijk betekent het dat er òf niet geïnvesteerd kan worden, òf dat men zal moeten lenen. Maar lenen kost rente en niet zo'n beetje ook. Tien procent is vandaag de dag niks. Die rente moet eerst terugverdiend worden en komt dus boven de normale produktie kosten. Die gaan dus omhoog in plaats van omlaag! Dat we hier moeten spreken van een neerwaartse spiraal is duidelijk. Intussen heeft natuurlijk niet alleen de KLM zulke problemen. Alle grote luchtvaartmaatschappijen kampen ermee. Net als ondernemingen in andere bedrijfstakken. Dus wordt er koortsachtig gezocht naar middelen om uit die duikvlucht te komen. Zo worden er minder vliegtuigen gekocht (daar kan o.a. Fokker van meepraten), verliesgevende lijnen worden opgedoekt, arbeidsvoorwaarden (lonen, werktijden, allerlei voorzieningen) komen onder druk te staan èn er wordt, soms zeer drastisch, personeel 'afgevloeid'. British Airways ging van 55.000 mensen eind 1979 naar 35.000 eind 1980; Swiss-Air van 16.000 eind 1980 naar 8.600 eind 1982; SAS van 16.400 eind 1980 naar 16.000 eind 1981 enz. enz. De zeven grootste luchtvaartmaatschappijen in de V.S. gingen van 24l.000 (eind 1980) naar 225.000 personeelsleden en PanAm wil de bezetting binnen enkele maanden met nog eens 5.000 van de 30.000 verminderen.

De konklusie lijkt voor de hand te liggen: het enige wat er op zit, is de loonkosten drastisch verminderen. Het hele artikel is er dan ook op gericht de KLM-ers dat als het enige alternatief in de zielen te branden.

MAAR ZO EENVOUDIG LIGT HET NIET

Ligt het allemaal wel zo eenvoudig? Veel mensen slikken dit soort verhalen als zoete koek en zijn dan bereid tot 'inleveren'. Ze worden daarin, godbetert, ook nog gestimuleerd door hun eigen vakbonds- en partijleiders. Toch is wat de KLM-Wolkenridder en zovele andere media vertellen, maar een deel van de werkelijkheid. Het andere, zeer essentiële deel wordt zorgvuldig buiten het beeld gehouden. Het artikel in de 'Wolkenridder' vermeldt terloops dat de KLM werkt met 52% eigen en 48% vreemd vermogen. Dat betekent dat bijna de helft van het geld waarmee het bedrijf opereert, geleend is *). Daarover moet rente betaald worden en, zoals al gezegd, niet zo'n beetje. Vooral daardoor wordt de winstkapaciteit van het bedrijf leeggezogen - niet in de eerste plaats door te hoge (?) loonkosten.

INVESTERINGEN - OVERKAPACITEIT

Dat vreemde kapitaal is natuurlijk niet zomaar geleend. Er zijn investeringen mee gedaan. De KLM kocht nieuwe, betere vliegtuigen, vooral om de konkurrentie met de andere luchtvaartmaatschappijen te kunnen volhouden. Maar die andere maatschappijen deden natuurlijk precies hetzelfde! Zo leidde de konkurrentie - dè motor van de kapitalistische ekonomie - tot een wereldwijde, reusachtige overkapaciteit. Dus produktievermogen waar niet genoeg koopkrachtige vraag tegenover stond. Dáár ligt dus de werkelijke oorzaak van de rampzalige daling van het rendement bij de KLM, de andere luchtvaartmaatschappijen, maar evenzeer in talloze andere bedrijfstakken. De werkelijke oorzaak van de o.m. door de 'Wolkenridder' gesignaleerde ellende ligt dus niet in te hoge loonkosten, maar in de planloosheid die in het kapitalisme ingebakken zit.

WEG VAN DE MINSTE WEERSTAND

Wie de oplossing van de huidige problemen zoekt in de verlaging van de loonkosten (ontslagen, loonsverlaging, beknibbelen op de Sociale uitgaven) volgt in feite de weg van de minste weerstand. Bovendien worden door zulke maatregelen juiste degenen getroffen die part noch deel gehad hebben aan de investeringsbesluiten, die tot de huidige chaos geleid hebben. Sommigen zouden daar misschien nog wel overheen willen stappen als een verlaging van de loonkosten de problemen werkelijk zou oplossen. Maar dat is helemaal niet zo. Verlaagt de ene konkurrent zijn loon- en produktiekosten en verovert daarmee een groter marktaandeel, dan volgen de anderen in de kortste keren dat voorbeeld. Terug bij AF, dus. De overkapaciteit blijft bestaan en de duivelsdans kan opnieuw beginnen. 'Inleveren' helpt dus niet, bij de KLM niet, noch bij welke andere kapitalistische onderneming of bedrijfstak ook. De kapitalistische konkurrentie valt immers niet uit te schakelen?

NIET SLECHT MAAR KORTZICHTIG

Men zal zich afvragen of de redakteuren van de 'Wolkenridder' - of, wat dat betreft, de leiders van vakbonden, politici enz.- zelf de absurditeit van hun redeneringen niet inzien. Het antwoord moet luiden: meestal niet.

Zouden ze die absurditeit wel inzien, dan zouden ze onherroepelijk het systeem als zodanig ter diskussie stellen. En ze funktioneren nu eenmaal binnen dat systeem. Het kapitalistische systeem staat of valt met de vanzelfsprekendheid ervan in de ogen van de meeste mensen. Die vanzelfsprekendheid moet dus met alle middelen in stand gehouden worden. Alternatieven worden niet op tafel gelegd, laat staan serieus besproken. Een redaktie van een burgerlijk blad, een ondernemingsleiding, een politieke of vakbondsleider, die het kapitalistische systeem niet werkelijk ter diskussie wil stellen, moet wel als een blind paard blijven doorhollen op een weg die via voortdurende koopkrachtdaling, daardoor steeds verder inkrimpende afzet- (d.i.winst-) mogelijkheden, naar het natuurlijke einde van de krisis leidt.

NIET DOORHOLLEN

Het is natuurlijk de vraag of degenen die verantwoordelijk zijn voor de politiek van de vakbeweging en van de arbeiderspartijen, óók als een blind paard moeten blijven doorhollen. Het antwoord lijkt duidelijk: nee, natuurlijk! Het beroerde is echter dat het in te vele gevallen wèl gebeurt. Daar moet wat aan gedaan worden. Daarvoor is in de eerste plaats nodig dat het gewoner vakbonds(kader)lid de beschikking krijgt over een informatiebron, die hem de andere kant van de werkelijkheid laat zien. Een andere kant die er meestal heel anders uitziet dan de 'gewone' media ons dag in, dag uit voorschotelen. Nou, zo'n krant, zo'n informatiebron willen wij gaan maken. Doe je mee, maat?

Rein van der Horst

*) Dat is verhoudingsgewijs nog een gunstige situatie. Bij talloze ondernemingen is de verhouding eigen/vreemd kapitaal veel ongunstiger. Dat betekent dat de rentelast daar nog ondragelijker is.