welkom
extra
Solidariteit

De paus blijft zoeken naar het laatste woord

Het theater van de rooms-katholieke kerk

Harry Peer

"Het feit dat een gelovige gelukkiger is dan een scepticus is niet relevanter dan het feit dat een dronken man gelukkiger is dan een nuchter iemand." (George Bernard Shaw)
"Alle religies zijn hetzelfde: godsdienst is in wezen schuld, maar met verschillende feestdagen." (Cathy Ladman)
"Je kunt soms alle mensen voor de gek houden, altijd wel sommige mensen, maar nooit alle mensen altijd." (Abraham Lincoln)
"De wereld is een speeltoneel. Elk speelt zijn rol, en krijgt zijn deel." (Joost van den Vondel)

In het theater van de rooms-katholieke kerk buitelen martelaren en moordenaars, heiligen en hoeren, engelen en evangelisten, bedelaars en beeldenstormers, maagden en misdienaars, handopleggers en voetwassers, theologen en scherpslijpers, bekeerlingen en boetelingen, duivels en demonen, vissen en vogels, katten en kamelen, Italianen en inquisiteurs, novices en nonnen, keizers en koningen, priesters en presidenten, zedenmeesters en zedendelinquenten, zure en zuinige bisschoppen en vileine en vrome pausen over elkaar heen. Het is een bont spektakel.

Zeker weten

Spotprent: God wat moet ik ermee

Om een beeld op te roepen. We wandelen in "De Tuin der Lusten" van Jeroen Bosch (1450-1516), een schilderij dat bol staat van de symboliek. We nemen het tragische, aardse bestaan en verval waar en beseffen dat het een keer mis moet gaan. Al eens eerder hebben Adam en Eva van de verboden appel gegeten en zijn ze daarna uit het paradijs verjaagd. We houden in het midden of de slang wel of niet heeft gesproken. Hoe gemakkelijk maakt een mens zich niet schuldig aan één van de hoofdzonden, gemakzucht, gulzigheid, hebzucht, hoogmoed, jaloezie, onkuisheid of woede?
Om die reden wordt het schuld- en zondebesef er elke zondagochtend bij de kerkdienst in gemasseerd. Als tegenwicht wordt de boodschap van naastenliefde gepredikt. Er is samenzang en de priester hoopt op passie voor zijn preek. Dat leidt tot een intrinsieke motivatie voor de magie en de leer van de kerk en het geloof in een verondersteld opperwezen. Maar de geest is gewillig en het vlees is zwak. Regels en geboden, de dreiging met vagevuur, hel en verdoemenis, zijn nodig om de miljoenen schapen in het gareel te houden. Het is een sombere en kwellende godsdienst voor gevoelige mensen die een keer per jaar met carnaval uit de ban springen en dan alles doen wat God verboden heeft.

Maar er is hoop; berouw, gebed, biecht en werken van barmhartigheid kunnen verlossing geven. Kerkelijke tradities, liturgische voorschriften, theologische conventies en sociale rituelen bieden de twijfelende gelovige houvast en troost. Devotie helpt om de verleiding door de duivel te weerstaan. De herder in Rome houdt toezicht op zijn kudde en dwong onderschikking met harde hand af, toen hij daarvoor nog de macht had. De plaatsbekleder van God op aarde heeft zich 140 jaar geleden zelfs onfeilbaar verklaard. Dan wordt het moeilijk discussiëren. Terwijl de wetenschap zich buigt over onzekerheden en twijfels, staat religie 'door zeker te weten' geen twijfel toe.

De voorbeeldige familie

Het verhaal begint met de geboorte van Jezus in een stal in Bethlehem. Maria is zijn maagdelijke moeder en Jozef zijn ogenschijnlijke vader. Door de ongewisheden van het vluchtelingenbestaan heen wordt ons de traditionele rolverdeling voorgehouden: Maria als huisvrouw en Jozef die als timmerman de kost verdient. Maria wordt het verheven model van kuisheid en is met lichaam en ziel ten hemel gevaren. Een mooie mythe.
De Heilige Maagd Maria herinnert ons aan Vesta, één van de goden uit het Romeinse Pantheon. Vesta is de godin van het vuur, huis en haard. Maagdelijkheid en reinheid horen bij haar. In de loop van de tijd groeit Maria uit tot de bijna levende persoon die we kennen van de schilderijen uit de Middeleeuwen en de Renaissance. Zedig slaat zij haar ogen neer. Het tot de verbeelding sprekende, gemankeerde gezinnetje gaat de loop van de geschiedenis fundamenteel beïnvloeden.
Twaalf mannen, apostelen genaamd, vergezellen Jezus zo tussen zijn twintigste en 33ste. Samen delen ze het brood en drinken wijn. Om het spannend te maken, is er zelfs een verrader onder hen, Judas. Geen vrouw te bekennen. Wel wat verwonderlijk. Mannen in die leeftijdscategorie hebben over het algemeen toch meer iets met vrouwen. Er zijn theologen en historici die beweren dat Maria Magdalena erbij moet zijn geweest en dat ze welbewust op schilderijen is weggelaten. Ligt aan de oorsprong van de rooms-katholieke kerk zoveel angst voor vrouwen ten grondslag dat die in de hiërarchie buiten spel staan? Zijn de kerkvaders bang voor de mystici die hebben gezien dat God in een vrouw mens werd? Is homoseksualiteit verboden, omdat het zo voor de hand ligt ervan beschuldigd te worden?

Goddeloze dieren

Talloze kunstenaars, van Leonardo da Vinci tot Marlene Dumas, hebben het tafereel van Het Laatste Avondmaal uitgebeeld. De geschiedenis van God(en) zit vol hartstochten en emoties. Het christendom heeft veel ontleend aan de klassieke oudheid. Er zijn ook verschillen. In het Romeinse Pantheon nemen vrouwelijke goden een vooraanstaande plaats in. In de beeldenreeks zien we naast de al vermelde Vesta, Ceres (de godin van de landbouw), Diana (de jacht), Minerva (oorlog en vrede), Venus (liefde en schoonheid). Deze heidense godinnen prikkelen de fantasie meer dan een kuise christelijke Maria. De Romeinse goden zijn verwant met de Griekse; de spannende avonturen van de twaalf goden die op de berg Olympus wonen hebben misschien wel inspiratie gegeven voor de schrijvers van de Bijbel.

We zijn geïmponeerd door de robuuste romaanse kerken en gotische kathedralen uit de Middeleeuwen. De verheven muziek, de vrome schilderkunst, de klassieke beeldhouwkunst en de fijne poëzie, het zijn esthetische uitdrukkingen van de zoektocht naar de zin van het leven. We worden er mogelijk emotioneel door geraakt, maar het bewijst niets over het bestaan van een God. De vraag is of we religie of een God nodig hebben om een goed mens te zijn. Humanisten ontkennen dat. De Nederlands-Amerikaanse psycholoog Frans de Waal kijkt in De Bonobo en de tien geboden naar apen en andere dieren. Hoe dicht deze dieren ook bij ons staan, in een bonobo-gemeenschap is nog nooit een kerk opgericht. Dat blijkt ook helemaal niet nodig te zijn. In het goddeloze universum van de bonobo of de chimpansee bestaan medelijden, zorgzaamheid en rechtvaardigheid. We lachen misschien om Franciscus van Assisi die lang geleden tegen vogels sprak, maar het is mogelijk dat de naamgever van de huidige paus tragisch genoeg deze sociale eigenschappen eerder herkende bij dieren dan bij mensen.

Lege biechtstoel

Jezus is geboren tijdens het bewind van keizer Augustus. De pausen bouwen voort op de Romeinse keizers. In de vierde eeuw wordt het christendom de officiële staatsgodsdienst. Vanaf het ontstaan van het christendom vechten theologische scherpslijpers elkaar de kerk uit. Concilies en kerkvaders als Augustinus en Thomas van Aquino komen met verlossende antwoorden. Vader, Zoon en Heilige Geest, duidt dat op een monotheïstische godsdienst? Het dogma van de Drieëenheid moet de christenen eraan herinneren dat de werkelijkheid die ze "God" noemen niet met het menselijk verstand kan worden begrepen. Met dat mysterie moet worden geleefd. Joden, moslims en atheïsten begrijpen daar niets van. Rome, de hoofdstad van het Romeinse rijk, wordt voortgezet als de plaats van waar uit de pausen de regie voeren over hun uitdijend wereldrijk, met alleen bestuurlijke concurrentie in de veertiende en begin vijftiende eeuw vanuit Avignon en Pisa.

Eeuwen geleden bood de kerk de gelovige de gelegenheid een schuldig geweten met aflaten af te kopen. De rijke kon via deze, door de paus gesanctioneerde vluchtweg, toch nog als de spreekwoordelijke kameel door het oog van de naald kruipen voor een plaats in de hemel. De aflatenhandel liep volkomen uit de hand. Mensen konden zo met de ergste misdaden wegkomen. Luther en Calvijn kwamen er tegen in opstand.
In Polen, Italië en Mexico schuift nog wel eens een oud verschrompeld vrouwtje in de biechtstoel aan bij een dorre monnik. In Nederland is er nauwelijks een katholiek meer die zich de persoonlijke biecht laat afnemen. Een kind kan uit bestwil nog wel wat opdissen over gestolen snoepjes. Maar een volwassene die zich dwingt tot het verzinnen van zonden, wordt als een te verregaande stap op de integriteit en te intieme inbreuk op de privacy ervaren. Veel schapen zijn afgedwaald. In de Middeleeuwen ging een zwart schaap als ketter de brandstapel op. De Verlichting, de Rede, Darwin en de wetenschap hebben de theologische fundamenten ondermijnd.

Van Petrus tot Franciscus I

De geschiedenis van de pausen laat zich lezen als een spannend boek vol drama en dromen. Na de kruisiging herrijst de grondlegger van het oudste instituut ter wereld uit zijn graf op. Geen koningshuis of multinational kan tippen aan zo'n wordingsgeschiedenis. Tijdens de eucharistieviering worden brood en wijn veranderd in lichaam en bloed van Christus. Wie er gevoelig voor is, raakt betoverd door alle gebruiken, zoetigheden en dogma's en gaat ze omhelzen en geloven.
Tu es Petrus et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam. Jij bent Petrus en op deze rots zal ik mijn kerk bouwen. Deze beroemde uitspraak van Jezus is in sierlijke gouden letters aangebracht op de binnenwand van Michelangelo's koepel in de Sint-Pietersbasiliek. Zovele jaren later na Petrus en Paulus rijdt Franciscus I zijn rondjes op het Sint-Pietersplein, zwaaiend naar een bijna extatisch publiek, handen van aanbidders schuddend, kinderen kussend. Zijn aanhangers zijn zo blij dat het wel lijkt alsof ze een hekel hadden aan Benedictus XVI. De vorige twee pausen gaven op Eerste Paasdag blijk van hun talenkennis, Franciscus I bedankt Nederland in het Italiaans voor de mooie bloemen. De soberheid en nederigheid aanprijzende paus is de CEO van de door misbruiken en schandalen geteisterde grootste en rijkste multinational ter wereld.

Er zullen nog veel oefeningen van geloof, hoop, liefde en berouw nodig zijn voordat paus Franciscus I ook maar iets kan waarmaken van wat hij bij sommige katholieken oproept. Pasen is achter de rug en binnenkort daalt met Pinksteren de Heilige Geest over ons heen. De rooms-katholieke kerk is al tweeduizend jaar adembenemend schouwspel.