Manuel Castells over nieuwe organisatievormen 1 De Rhizomatische Revolutie Sjarrel Massop "Networks of outrage and hope" is de hoofdtitel van een boekje, waarin Manuel Castells een ervaringsverslag doet van enkele revoluties en opstanden. In Egypte en IJsland, in Barcelona de Indignados (verontwaardigden) en in New York de Occupy beweging. De invalshoek van Castells is dat het internet aan deze bewegingen een geweldige impuls gaf en ze feitelijk bijna of geheel revolutionair maakte. Castells gaat in op het proces van politieke machtsvorming en stelt dat het belangrijk is strijd te organiseren buiten de gevestigde instituties als politieke partijen en vakbonden. Deze instituties kunnen namelijk door hun kanalisering en inkapseling een blokkade vormen voor de organisatie van de 'verontwaardiging'. Een vraagstuk dat aansluit op de discussie over de verhouding partij en vakbond. De vraag die er immers doorheen sluimert, is of oude instituties nog bruikbaar zijn om de problemen op te lossen waarvoor mensen zich gesteld zien. Castells noemt het de Rhizomatische revolutie (een rhizoom is een plant, vergelijkbaar met een klimop die als zelfstandig organisme om de boom groeit). De onderstaande citaten van Castells zijn ingesprongen in Arial lettertype, daarna volgt mijn commentaar. Blokkerende instituties "Na maanden van intensieve activiteit, van mobiliseren van honderdduizenden in de straten, van kamperen van duizenden, van netwerken over de gehele wereld met gelijksoortige bewegingen, lijkt de merkbare invloed van de Indignados in Spanje mager. Enkele van hun voorstellen zijn politiek geworden, hun voornaamste politieke werking was de bijdrage aan de quasi-destructie van de socialistische partij. Hun dromen bleven echter dromen. Acties tegen huisuitzettingen of de aanklachten tegen institutioneel misbruik konden rekenen op de sympathie van de publieke opinie, maar ze waren niet in staat om de hebzucht van de huiseigenaren te veranderen. Noch de kille beslissing van huurbazen om hun contracten te beëindigen, noch de bureaucratische toepassing van 'law and order' door de autoriteiten. Ja, er waren, en er zijn, honderden autonome, regelmatig bijeenkomende raden ('assemblées') in steden en buurten over het gehele land. Er is een onophoudelijke activiteit op het internet - debatten, ideeën, projecten - maar er is geen coördinatie tussen de verschillende geluiden van de beweging. Maar een zekere onrust onder de meest actieve onderdelen werd manifest. Op 19 december 2011 nam de' commissie van de internationale uitvoering' van de Acampada Sol in Madrid een symbolisch besluit: zij staakte de activiteiten en ging over tot een situatie van 'onbepaalde actieve reflectie'. Daarvoor gaf de commissie de volgende reden: De 15-M-Beweging [15 mei 2011 was de grote Spaanse demonstratie] verliest aan deelname, we zien dat in de demonstraties, in de raden, in de buurten, in activiteiten en op het internet. Dit is het moment om te stoppen en enkele fundamentele vragen te stellen. Zijn we vergeten naar elkaar te luisteren? Zijn we de vormen van het oude activisme aan het reproduceren, terwijl die onbruikbaar bleken omdat ze zoveel mensen hebben uitgesloten? Het succes van de beweging hangt af van het herstel om tot de '99 procent' te horen. We leven op een uniek historisch moment, waarop we de wereld kunnen veranderen, en we mogen het niet missen. We hopen in staat te zijn om uit onze raden te komen, om ons weer te verenigen, zonder de beperkingen van onze commissies en werkgroepen, om weer frisse lucht in te ademen en een gezamenlijke route uit te stippelen. Een route die ons In staat stelt de kracht te hervinden die we hadden en die degenen 'daarboven' wakker schudde. Dit was een toonbeeld van kritische reflectie door een beweging die de politiek aan het heruitvinden is, die niet wilde zwichten voor de verleiding een zoveelste politieke kracht te worden en die onderwijl de marginaliteit van een kritische stem weigerde te accepteren, zonder invloed uit te oefenen op de gehele maatschappij." Het is een politiek probleem van velen om geconfronteerd te worden met de gevolgen van de economische crisis van het kapitalisme die ondertussen voor dramatische consequenties heeft. Zaken als verlies van werk, sociale uitsluiting, huisuitzetting, oplopende schulden en onzekerheid over de toekomst zijn voor groeiende aantallen mensen aan de orde van de dag. Ze zijn een terechte bron voor veel verontwaardiging. Verontwaardiging die een uitweg zoekt, een vorm van protest, een vorm van verzet. En telkens weer blijkt dat de gevestigde instituties in woorden zeggen dat ze voor de mensen opkomen, maar daar geen echte daden aan verbinden. Veel partijen en vakbonden hebben zich verbonden aan het systeem en vormen eerder een extra probleem dan dat ze oplossingen bieden. Ze zijn zo opgenomen in het kapitalistische systeem dat ze afscheid namen van de zelforganisatie van zowel de verontwaardiging als het verzet. Volgens Castells biedt het internet daarin verrassende mogelijkheden. Geen ideologisch getto "De kwestie voor velen was: wat nu? Voorstellen deden de ronde. Eén ervan richtte zich op 12 mei als een dag voor gecoördineerde, wereldwijde actie om opnieuw de strijd tegen de onrechtvaardige sociale orde te ontsteken. Maar er was eerst een belangrijkere vraag te stellen. Waartoe is deze beweging, de grootste autonome mobilisatie in Spanje in vele jaren, in staat geweest? Het meest directe antwoord is dat in de hoofden van de mensen een directe omvorming plaats heeft gevonden. Als mensen anders denken, als zij hun verontwaardiging delen en de hoop voor verandering verzamelen, dan zal de samenleving uiteindelijk veranderen in de richting van hun wensen. Maar hoe weten we dat zo’n culturele verandering echt plaatsvindt? Een nogal grove benadering kan afgeleid worden uit de opiniepeilingen over de houding van de Spaanse bevolking ten opzichte van de beweging. Vanaf het eerste onderzoek in mei 2011 tot het laatste in november 2011 en ondersteund door die van 18 januari 2012 bleek dat ongeveer driekwart van de Spanjaarden sympathiek stond tegenover de beweging. Ze deelden de voornaamste ideeën over de kritiek op het politieke systeem en de verantwoordelijkheid van de banken voor de crisis. Ze zagen in de beweging een bron die de democratie kon herwinnen. Hoewel ruim 52 procent niet dacht dat de beweging geholpen had om de situatie te veranderen: de crisis duurde immers voort. Niets was in de gebruikelijke politiek veranderd. Opinies die een eerlijke uitkomst van de situatie weergeven. Dus de beweging verwoordt duidelijk het gevoel en de mening van het grootste deel van de bevolking. Het is geen marginaal protest en het verzet weigert ingesloten te worden in een radicaal, ideologisch getto. De ideeën zijn diffuus, maar worden geaccepteerd door de meeste mensen, omdat zij zich verbonden voelen met de frustratie van de beweging. De manier om deze gevoelens te verbinden aan acties die kunnen leiden tot een materiële verandering in de levens van de mensen en de sociale instituties, moet nog steeds ontdekt worden. De nadrukkelijke zoektocht van velen in de beweging gaat nog steeds een werk voort." De organisatie van de Spaanse verontwaardigden vond plaats in zogenaamde assemblées. Dat zijn comités in wijken, buurten, bedrijven en steden, waarin mensen bijeenkomen en zich beraden over de strijd tegen de verslechtering van hun leefomstandigheden. Deze wijze van organisatie ging dus buiten de bestaande instituties om. Deze comités manifesteerden zich politiek duidelijk en begonnen in verbondenheid een grote tegenmacht te vormen. Dat is dus het idee en het concept van een omsingelende 'rhizoom'. Het gaf de mensen veel vertrouwen met als een belangrijk aspect in dit geheel: de onderlinge communicatie via het internet. Van binnenuit naar buiten "Er is bovendien een betekenisvol debat in sommige kringen van de beweging. Dit is de kritiek van wat velen 'een productieve visie op sociale actie' noemen. Als er niets concreets bereikt wordt, dan zou dat een mislukking betekenen. Hun uitleg is dat dit de reproductie is van de kapitalistische logica in de evaluatie van de beweging. Door 'het gebod tot productiviteit' zich eigen te maken, komen zij, ten opzichte van de oorspronkelijke veranderingsdoelen, feitelijk tot een zelfvernietigend perspectief. Omdat een nauwkeurige uitkomst verkregen moet worden, bestaat kennelijk de overtuiging dan een programma noodzakelijk is, een strategie, een organisatie en een actieplan om van A naar B te gaan. Dit zijn allemaal kwesties die de Indignados geweigerd hebben, omdat ze door ervaring of intuïtie weten dat dit leidt naar een nieuwe vorm van gedelegeerde democratie en de overheersing door de economische rationaliteit op de betekenis van het leven. Dus heeft zich een sereen gevoel van geduld genesteld bij veel activisten. Laat ons onszelf ombouwen, zeiden ze, van binnenuit naar buiten, niet wachten tot de wereld verandert om het levensplezier te vinden in onze dagelijkse praktijk. Het is nu winter en de lente komt eraan. De lente is het seizoen van leven en revolutie. We zullen er zijn. Er zullen momenten zijn van crisis, van strijd, van zorg, van heldendom. Versnellende momenten, waarin nieuwe wegen zich openen en miljoenen zich uit eigen wil aansluiten, niet omdat zij vervreemd zijn van hun eigen vrijheid, van een in hun naam gehesen vlag. Want een diepe, zelfbewuste stroming in de beweging realiseert zich dat het proces en niet het product belangrijk is. Het proces is in feite het product. Niet dat het ultieme product irrelevant is, maar de nieuwe samenleving zal voortkomen uit het proces, niet uit een van te voren bedachte blauwdruk van wat dat product moet zijn. Dit is de echte revolutionaire transformatie: de materiële productie van sociale verandering komt niet voort uit programmatische doelen, maar van netwerkervaringen van de actoren in de beweging. Dit is waarom inefficiënte raden onbelangrijk zijn, ze zijn de leercurves van de nieuwe democratie. Dit is waarom comités bestaan en sterven. Dat is niet van hun effectiviteit afhankelijk, maar van de toewijding van mensen die hun tijd en ideeën aandragen. Dit is waarom geweldloosheid een fundamentele praktijk is. Een geweldloze wereld kan niet voortkomen uit geweld, laat staan uit revolutionair geweld. De betrokken mensen denken dat deze onproductieve logica van de beweging de belangrijkste mentale omvorming is. Zij accepteren de traagheid van het proces en plaatsen zichzelf op de lange termijn, omdat geduld een deugd is. Geduld staat zelfreflectie toe, maakt het mogelijk fouten te herstellen en voorziet in de tijd en de ruimte om deel te nemen aan het proces om de wereld te veranderen als een voorspel om de nieuwe wereld in wording te vieren. ‘We zijn traag, omdat we ver gaan' was één van de populairste leuzen in de beweging. Op deze lange reis veranderen de tempo’s. Soms door te versnellen, soms door te vertragen. Maar het proces zal nooit stoppen, zelfs niet als het een tijdje onzichtbaar blijft. Er zijn wortels van het nieuwe leven die zich overal vertakken. Zonder centraal plan, maar bewegend en netwerkend om de energie te laten stromen, wachtend op de lente.” 1 Manuel Castells, Networks of outrage and hope, social movements in the internet age, 2012. Malden, Polity Press. (terug)